Skip to main content

Full text of "Le codex de Saint-Jacques-de-Compostelle, Liber de miraculis s. Jacobi, livre iv, publ. par le p ..."

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book thaï was prcscrvod for générations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 

to make the world's bocks discoverablc online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to copyright or whose légal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia présent in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we hâve taken steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use thèse files for 
Personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do nol send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine 
translation, optical character récognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for thèse purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogX'S "watermark" you see on each file is essential for informingpcoplcabout this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it légal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is légal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any spécifie use of 
any spécifie book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 




600107672T 



^ 




w^^^^^ 






• te * 



LE CODEX 

DE SAINT-JACQUBS-DE-OOMPOSTELLE 

(liber de MIRACULIS 6. JiCOBi) 



UVRE IV 

PiibU6 pour la premlira fûl« en entier 



Le P. P. FITA 

Membre titulaire de l'Académie royale d'histoire de Madrid 



AVEC LE CONCOURS DE 

Julien VINSON 




PARIS 

MAISONNEUVE ET C'«, LIBRAIRES-ÉDITEURH 



CID IO CGC LXXXU 



f 



LE CODEX 



DE SAINT-JACQUES-DE-COMPOSTELLE 



LIVRE IV 



u 



IMP. aaOBABB JAOOB , — OBLAàVI. 



-< 



-\ 



LE CODEX 

DE SÂINT-JACQUES-DE-COMPOSTELLE 

(liber de hiraculis s. jacobi) 



LIVRE IV 

Pnbllt pour la prunltow foU en antlar 
PAR 

Le P. F. FITA 

mbra titulaire de l'Académie toïBle d'histoire de Madrid 

AVEC LE CONCOURS DE 

Julien VINSOM" 




PARIS 

MAKONNEUVE ET Cf», LIBRAIRES-ÉDITEURS 

35, QUAI VOLTAIRE, 35 
Cl9 lo CCC LXXXII 

HO . 'r. "1 , 



Le précieux texte que nous devons au zfltr et' S là sdentr dfe»]ff. Rtfer 
se recommande dé lui-même, et [e ne me permettrais p^d*y ajouta 
quoi que ce soit, si je ne croyais avoir à appeler l'àttentioiRur certaitis* 
passages du Co^x de Compostellè et à présenter quelques observa- 
tions d'intérêt général. 

Je ne reviendrai pas sur les importantes questions relatives k Fau- 
thenticité du manuscrit, à son auteur et à sa date; M. Fita et M'. D'oïy 
entre autres sont. en' désHOoml sur ces^ divers points, et>ce:n*estpas 
à mol qu'il appartient de < prononcer dËfinitîvement,, non imtrum' 

inter vos Mais je dois signaler les^passages: dU' tœte ci^^'oint 

où l'on trouve à cetégarddes renseignements pvédeux. An chapitre V, 
Âymeric ou l'amteur du Coffeor, quoiqu'il soit, domae les noms d'un cer- 
tain! nombre de pèlerins ou de voyageurs qui,, « citm annum Doonni^- 
cum ilâO », réparArent là routé de Gompostdle et relevèrent le peut 
de Puerto Mann sur le Minho, du temps d'Alphonse^ roi i'kntffUiietd& 
Gadice (1104-1134), de Louisr4e-Gros^ roi de France (1108-1 137), 
sous le pontificat de Calixte II (ll!l9-1124)î et pendant que le^ siég^ 
épisoopal de: Compostellè était occupé pur Didace ou Diego Gelmirez. 
— Aui chapitre VU (4^ g), il est dit que le droit' de passage^des gave$^ 
et des 'pori< des: Pyrénées- était pecçu au profila des seigneurs Radmond. 
de Soûle, Vivien de Gramont^ Arnauld de Guyenne et le. vicomte de 
SaintrMichd ; les* généalogistes poun^ent aisément rechercher et éta^ 
blir ies/dates-exactes^auxquellesvivadentles trois premiers per^ 
Raymond de Soulftseraitpeut<>étre, par exemple, l'un des.troisrvicomtes 
RaymondhGuiUaume cités par Oihenart (lû4DrlÛ62', IbSa^lâOO, 



II 

1240-1254); ce ne peut être Tévéque de Lescar Raymond II, dont le 
même écrivain cite le nom à la date de 1150, car la Gallia chmtiana 
(1785, 1. 1, col. 1073etssq.) rejette ce Raymond II à 1303-1307. — 
Au chapitre IX, il est dit que la cathédrale de Saint-Jacques fut com- 
mencée <E in era 1116 >, 59 ans avant la mort d'Alphonse d* Aragon 
(1134), 62 avant le meurtre de Henri I«' d'Angleterre (1135) et 63 
avant la mort de Louis-le-Gros (1137) ; la construction dura 44 ans, 
ce qui reporte environ à Tan 1118 de l'ère chrétienne la date la plus 
ancienne possible du manuscrit. — Ailleurs le Codex se prévaut d'un 
canon du concile de Latran.(1127), et il est censé avoir été vu et ap- 
prouvé en l#9'par le p2f{)e Innocent II (1130-1143). C'est en 1173 
qu'Arnaud de Mont, moine de RipoU, aurait reçu communication du 
manuscrit dont il copia trois livres ; il est assez remarquable que notre 
livre IV soit qualifié c cinquième i^ par de Mont : la description qu'il 
en donne concorde parfaitement avec l'original. 

J'ai hâte d'arriver au passage qui se rapporte le plus à mes études 
particulières, celui du chapitre VII dont nous donnons un fac-similé, 
celui qui est relatif aux mœurs et au langage des Basques. Le prince 
L.-L. Bonaparte et moi en avons parlé dans la Reviie de Linguistique 
(t. XIV, p. 120-145 et p. 269-274). Je ne suis point encore convaincu 
de mon erreur, et je persiste dans mes opinions contrairement à 
celles du prince. Il me parait bien difficile d'admettre un u nasal au 
XII« siècle, de voir dans le ra i*elicera l'article a précédé d'un r eu- 
phonique; en ce qui touche le dernier exemple, ne faudrait-il pas éga- 
lement andrera et non andrea a la dame i^ ? Urie e; de l'eau "» eli- 
cera <r à l'église », sont des formes du langage courant qu'un voyageur 
peut fort bien confondre avec le thème nominatif. Quant à l'attribution 
des mots basques au dialecte de Roncal, quant au voyage d'Aymeric 
dans cette vallée, le Codex nous indique très-exactement par où a 
passé le voyageur : il est arrivé à Saint-Jean-Pied-de-Port par 
Ostabat; puis il a passé à Saint-Michel, a gravi les hauteurs d'Alta- 
biscar, laissant à sa droite le Val-Carlos, s'est arrêté à l'hôpital de 
Roncevaux et s'est dirigé vers Estella par Biscarret, Larrasoafta, 



m 

Pampelune, Puente-Ia-Reyna et Lorca. Cette partie du pays basque 
comprend aujourd'hui des cantons linguistiques du Bas-Navarrais oc- 
cidental et du Haut-Navarrais méridional. 

Une dernière remarque. Dans la passion de ssdnt Eutrope, notre 
auteur emploie le mot admirandusj avec le sens évident de « chef:». 
M. Fita semble disposé à y voir le sémite yiûii {etnîr) et l'es- 
pagnol almirante, français amiral. Mais les formes almiranduty al- 
miratus, almiragius; esp. almirante^ almiraje; ital. almiragglio^ 
almiraglio; flam. ammiraël; angl. admirai; rappellent plutôt le latin 
admirari: ce serait c chef » dans le même sens que le grec Moxottoç. 
Cf. au surplus Dozy, dans la deuxième édition d*Engelmann. 

Luisant, près Chartres, 6 juin 1882. 

Julien VmsoN. 



LE LIVRE IV 

DU CODEX DE SAINT-JACQUES DE COMPOSTELLE 

(XII* 8IÂGLB) 



Pour ofifrir une base plus solide et plus étendue aux discussions 
qu'a soulevées (i) la découverte ou plutôt Tétude complète du 
IVe livre (2) du Codex de Saint-Jacques de Gompostelle (Codex a 
domno Papa Calixto primitus editus), nous publions intégrale- 
ment ci-après, pour la première fois, ce IV® livre, remanié et consi- 
dérablement augmenté parle Poitevin Aimery Picaud, vers Tan 1140 
après J.-G. (3). Nous en donnons le texte collationné sur l'original 
même. Nous donnons un fac-similé du passage où se lit le petit 
vocabulaire basque, d'après une photographie que nous devons à 
l'obligeance d'un chanoine de Saint-Jacques, dom Antonio Lopez 
Ferreiro. 

Encore aujourd'hui, tout le long de la voie qui mène à Gompos- 
telle, persiste le souvenir de ces grands pèlerinages que la France 

(1) R&fme, t. XIV, p. 120, 269. 

(2) Le cinquième, d'après Arnaud Dumont, moine de RipoU (Ga- 
talogne), qui décrivit en 1173 Foriginal, conservé encore aujourd'hui 
dans les archives de la cathédrale de Gompostelle. 

(3) Voyez à ce sujet : Léopold Delisle, Note sur le recueil inti- 
tulé : « De miraculis sancti Jacohi », PariSy 1878; cf. aussi Re- 
cuerdos de un viaje à Santiago de Galida, por el P. Fidel Fita y 
Don Aureliano Fernandez Guerra, Madrid, 1880. Dans un article 
en quelque sorte supplémentaire de cet ouvrage (Tlustracion catô- 
lica de Madrid, n®» des 7 et 14 novembre 1881), j'ai répondu aux 
observations de M. Dozy. Elles n'ébranlent pas mon opinion, mal 
comprise ou rendue d'une manière assez inexacte par l'écrivain hol- 
landais. 



— 2 — 

da moyen âge faisait an tombeau de Saint-Jacques. Partout on ap' 
pelle camino francés cette voie qui, du reste, suit presque partout 
le trajet des anciennes voies romaines. La plupart des boutades que 
le pèlerin du Poitou décoche contre ceux qui le tourmentèrent sont 
passées en proverbes dans la langue espagnole. Nous n'en citerons 
qu'un seul : Camino francés, venden gato por tes (1). 

Inutile d'ajouter que la transcription du texte compostellan est 
ramenée aux lois de l'orthographe. Si parfois quelque mot a été omis 
par une distraction de Fauteur, nous le plaçons entre parenthèses. 

M. Yinson a bien voulu nous aider dans ce travail ; nous lui de- 
vons ridentification des localités françaises et quelques notes pré- 
cieuses. 



INCIPIT LIBER QUARTUS S. JACOBI APOSTOLI 

Argumentum beati Calixti Papœ. — Si veritas a perito 
lectore nostris voluminibus reqairatur ; in huius codicis 
série, amputato bsesitationis scrupulo, secure intelligatur. 
Quse enim in eo scribuntur, multi^ adhuc viventes, vera 
esse testantur. 



Câput l. — De viis sancti Jacold apostoli. 

Quatuor viœ sunt^ quse ad sanctum Jacobum tendentes, in 
unum, ad Pontem Regin8e(2), in oris Hispanise coadunan- 
tur : alia per sanctum iËgidium et Montem Pessulanum 
et Tolosam et Portus Asperi (3) tendit ; alia per sanctam 

(1) Chemin français, on y vend du chat pour de la viande. 

(2) Puente-la-Reina. 

(3) Saint-Gilles (Gard), Montpellier, Toulouse, le port d'Aspe. 



— 3 — 

Mariam Podii et sanctam Fidem de Conquis et sanctum 
Petrum de Moyssaco (1) incçdit; aliaper sanctam Mariam 
Magdalenam Viziliaci et sanctum Leonardum Lemovicensem 
et urbem Petragoricensem (2) pergit ; alia per sanctum 
Martinum Turonensem et sanctum Hilarium Pictavensem 
et sanctum Joannem Angeliacensem, et sanctum Kutro- 
pium Sanctonensem et urbem Burdegalensem (3) vadit. 
nia qu8B per Sanctam Fidem (4), et alia quae per sanctum 
Leonardum (5), et alia quae per sanctum Martinum (6) 
tendit, ad Hostavallam (7) coadunantur ; et, transito portu 
CisersB (8)^ ad Pontem Beginse sociantur viae quae per 
portus Âsperi transit. Et una via exinde usque ad sanctum 
Jacobum efflcitur. 



Gap. II. — De dietis itineris sancti Jacobi. CALIXTUS 

PAPA 

A portibus Asperi usque ad Pontem Reginae, très paucse 
habentur dietae. Prima est a Borcia, quae est villa in pede 
montis Asperi, sitaadversus Gasconiam, usque ad Jaccam ; 
secunda est a Jacca usque ad montem Reellum ; tertia est 
a Monte Reello (9) usque ad Pontem Reginae. 

(1) Le Puy, .Conques (Aveyron), Moyssac. 

(2) Vézelay, Saint-Léonard (Haute-Vienne), Périgueux, 

(3) Tours, Poitiers, Saint-Jean-d'Angély, Saintes, Bordeaux. 

(4) Conques (Aveyron). 

(5) Saint-Léonard (Haute-Vienne). 

(6) Tours. 

(7) Ostabat. 

(8) Le port de Cize. 

(9) Monréal. 



— 4 — 

A portibus vero Gisereis usque ad sanctum Jacobum 
tredecim dietsB habentur. Prima est a villa sàncti Michaelis, 
quae est in pede portuum Ciserae, versus scilicet Gasco- 
nianiy usqne ad Biscaretum : et ipsa est parva. Secunda 
est a Biscareto usque ad Pampiloniam : et ipsa est pauca. 
Tertia est a Pampilonia urbe usque ad Stellam (1). Quarta 
est a Stella usque ad Nageram urbem, scilicet equitibus. 
Quinta est a Nagera usque ad urbem quae dicitur Burgas, 
similiter equitibus. Sexta est a Burgis usque ad Frumes- 
tam (2). Septima a Frumesta usque ad sanctum Facun- 
dum (3) est. Octava est a sancto Facundo usque ad urbem 
Legionem (4). Nona est a Legione usque ad Rapha- 
nellum (5). Décima est a Raphanello usque ad Villam- 
francam (6), scilicet in bucca Valliscarceris (7), transitis 
portibus montis Iraci (8). Undecima est a Villafranca 
usque ad Triacastellam (9), transitis portibus montis 
Februarii (10). Duodecima est a Triacastella usque ad 
Palatium (H). Terdecima vero est a Palatio usque ad 
sanctum Jacobum : et ipsa modica est. 

(1) Viscarret, Estella. 

(2) Burgos, Frômista. 

(3) Sahagun. 

(4) Léon. 

(5) Rabanal. 

(6) Villafranca de! Bierzo. 

(7) Valcârcel. 

(8) Irago. 

(9) Triacastella, province de Lugo. 

(10) Febrero, ou Cebrero. 

(11) Palaz de Rey. 



— 5 



Cap. ÏII. — De nominibus villarum sancHJâœbi itineris. 

A porlibus Asperi usque ad Pontem Reginae, hœ villae 
in via Jacobitana habentur. Primitus est in pede montis, 
versus Gasconiam, Borcia ; inde transito montis cacumine 
est hospitalis sanctse Christinae ; inde Canfrancus ; inde 
Jacca ; inde Osturiz (1) ; inde Thermas^ ubi regales 
balnei jugiter calidi habentur ; inde Mons Beellus ; inde 
Pons Reginae constat. 

A portibus vero Cisereis in beati Jacobi itinere usque 
ad eius basilicam Gallsecianam hœ villae majores habentur. 
Primitus in pede eiusdem montis Ciserei, versus scilicet 
Gasconiam, est villa sancti Michaelis; deinde transito 
cacumine eiusdem montis reperitur hospitale Rotolandi ; 
deinde villa Runcievallis ; deinde reperitur Biscarellus ; 
inde Resogna (2) ; inde urbs Pampilonia ; inde Pons 
Reginae. Inde Stella, quae pane bono, et optimo vino, 
carne et piscibus fertilis est, cunctisque felicitatibus plena. 
Inde est Arcus (3) ; inde Grugnus (4); inde Villarubea (5);. 
inde urbs Nagera ; inde sanctus Dominicus (6) ; inde 
Radicellas (7) ; inde Belfuratus (8) ; inde Francavilla ; inde 

(1) Osteriz, Tiermas. 

(2) Larrasoana. On voit bien que gn est pour n. De même plus 
bas : Grugnus (Logrono). 

(3) Los Arcos. ^ 

(4) Logrofio. 

(5) Villarroya. ' 

(6) Santo Domingo de la Galzada. 

(7) Redecilla del Gampo. 

(8) Belorado. 



— 6 — 

nemus Oquse (1) ; inde Altaporca (2) ; inde urbs Burgas. 
Inde Alterdalia (3) ; inde Furnellos (4) ; inde Castrasore- 
ûia ; inde pons Fiteriae ; inde Fruraesta ; inde Carrio- 
nus (5), quae est villa habilis et optima, pane et vino carne 
et omni ferlilitate felix. Inde est sanctus Facundus, om- 
nibus ferlilitatibus arfluens, ubi est pratum (6), ubi hastae 
fulgurantes victorum pugnatorum ad Domini laudem, 
infixae olini, fronduisse referuntur; inde est Manxilla (7) ; 
inde Legio, urbs regalis et curialis, cunctisque felici- 
tatibus plena. Inde est Orhega (8) ; inde urbs Osturga (9) ; 
inde Raphanellus (10) qui Captivus cognominatus est ; 
inde portus montis Iraci; inde Sicca Molina (11); inde 
Ponsferralus (12) ; inde Carcavellus (13) ; inde Villafranca 
de bucca Valliscarceris. Inde castrum Sarracenicum (14); 
inde Villaus (15); inde portus montis Februarii ; inde bos- 
pitale in cacumine eiusdem montis ; inde Linar de Rege ; 
inde Triacastella, in pede scilicet eiusdem montis in Gal- 
laBcia, ubi peregrini accipiunt petram et secum deferunt 

(1) Montes de Oca. 

(2) Atapuerca. 

(3) Tardajos. 

(4) Homillos del Gamino. 

(5) Gastrojeriz, Hitero de rio Pisuerga, Garrîon de los Gondes. 

(6) Le fait est raconté dans le livre précédent du Codex. 

(7) Mansilla de las Mulas. - 

(8) Bourg avec hôpital sur le fleuve Orvigo. 

(9) Astorga. 

(10) Rabanal. ^ 

(11) Molina seca. 

(12) Ponferrada. 

(13) Gacabelos. 

(14) Villa Sarracin. 
(15 ViUa de Urz. 



— 7 — 

usque ad CastanioUam ad faciendam calcem ad opus basi- 
licae Âpostolicae ; inde est villa sancti Michaelis ; inde Bar- 
badellus ; inde pons Mineae (1) ; inde Sala Reginae ; inde 
Palatium Régis. Inde campus Levurarius ; inde sanctus 
Jacobus de Boento ; inde CastanioUa (2) ; inde Villanova ; 
inde Ferreras ; inde COMPOSTELLA apostolica, urbs excel- 
lentissima, cunctis deliciis plenissima, corporale talentum 
beati Jacobi habens in custodia ; unde felicior et excelsior 
cunctis Hispaniae urbibus est approbata. 

Idcirco bas villas et prsefatas dietas prsescriptione res- 
trinxi pro exceptione, ut peregrini ad sanctum Jacobum 
proficiscentes expensas suo itineri necessarias sibi, haec 
audientes, praemedit^ri studeant. 



Cap. IV. — De tribus hospitalibtis cosmi. 

Très columnas valde necessarias ad sustinendos pau- 
pères suos maxime Dominus in hoc mundo inslituit : 
hospitale scilicet Jérusalem, et hospitale montis Jocci, et 
hospitale sanctse Christinae quod est in portibus Asperi. 
Haec sunt hospitalia in locis necessariis posita. Loca sancta, 
domus Dei/ refectio sanctorum, peregrinorum requies, 
egentium consolatio, infirmorum salus, mortuôrum subsi- 
dium [pariter ac] vivorum I Haec igitur loca sacrosancta 
quicumque sedificaverit, proculdubio regnum Dei possi- 
debit. 



(i) Puerto Marin sur le fleuve Mino. 
(2) Leboreiro, Boente, Gastanola. 



— 8 — 



Cap. V. — De nominibus quorumdam qui beati Jacobi 

viam refecerunt. AYMERICUS. 

Haec sunt nomina quorumdam viatorum, qui tempo- 
ribus Didaci archiepiscopi JacobitaB, et Âdefonsi impera- 
toris Hispaniae et Gallsecise^ et Calixti papae, viam sancti« 
Jacobi a Raphanello usque ad pontem Mineae, pio amore 
Dei et Âpostoli, citra annum Dominicum mgxx, régnante 
Adefonso rege Aragoni et Ludovico pinguissimo rege Gai- 
liarum, refecerunt : Andréas, Rotgerius, Alvitus, Fortus, 
Arnaldus, Stephanus, Petrus qui pontem Mineae, à regina 
Urraca confractum, refecit. Istorum adiutorumque suorum 
animas requiescant in pace. 



Cap. VI. — De fluminibus bonis et malis qui in itinere 
sancti Jacobi habentur. CALIXTUS PAPA. 

Haec sunt flumina, quœ a portibus Ciserae et Asperi 
usque ad sanctum Jacobum habentur. 

De portibus Asperi procedit sanum flumen, nomine 
Aragonus, quod Hispaniam irrigat. De portibus vero Cise- 
reis flumen sanum egreditur, quod a multis Runa dicitur 
et decurrit Pampiioniam ; ad Pontem Reginae decurrunt 
Arga simul et Runa. Ad Locum qui dicitur Lorca (1), 
in orientali parte decurrit flumen, quod dicitur Rivus 
Salatus : ibi os equum tuum. observa, quia flumen lethi- 

(1) Lorca, auprès de Licar, 



— 9 - 

ferum est. Super cuius ripatn nos, ad sanctum Jaco- 
bum pergentes, invenioius duos Navarros sedentes, 
artavos suos acuentes, solitos excoriare peregrinorum 
jumenta, quœ lympham illam bibebant et moriebantur. 
Qui nobis interrogantibus raeatientes dixerunt « quia sana 
erat ad potandum » ; quapropter equis nostris illam dôdi- 
mus ad bibendum, et statim duo ex his obierunt, quos 
illico ipsi excoriaverunt. Ad Stellam decurrit flumen 
Aiega (1) : ipsa est lympha' dulcis, sana et optima. Per 
villam quae dicitur Arcus, decurrit aqua lethifera ; et 
ultra Arcum ad primum bospitale, intra Arcum scilicet et 
hospitale idem, decurrit aqua lethifera jumentis et homi- 
nibus bibentibus eam. Ad villam, quae dicitur Turres (2), 
intra scilicet Navarrorum decurrit flumen lethiferum ju- 
mentis et hominibus bibentibus illud.lndead villam quae 
dicitur Covas (3), flumen defluit mortiferum ; adGrugnum 
decurrit aqua ingens, nomine Ebra, quœ est sana et pisci- 
bus abundat. Omnes fluvii, qui a Stella usque ad Grugnum 
habentur, lethiferi ad bibendum hominibus et jumentis, et 
pisces eorum ad comedendum approbantur. Si piscem, 
qui vulgo dicitur barbus, sive illum quem Pictavi vocant 
alosam, et Itali clypiam sive anguillam, sive tencam in 
Hispania et Gallsecia, nusquam comederis, sine dubio aut 
proxime morieris, aut aegrotaveris ; et si aliquis forte 
comedit et non ssgrotavit, idcirco quia aut aliis sanior 
fuit aut in illa patria diu permansit. Omnes igitur pisces 
et carnes vaccinée et suillae totius Hispanise et GallaeciaB 
barbaris aegritudines prsestant.^ 

(1) Ega. 

(2) Torres. 

(3) Le Linarès, puis Nu^s^ra Sefora de Cuevas, près Viana. 



— 10 - 

nia vero flumîna, quse dulcia et sana babenlur 
ad bibendum, bis nominibus vulgariter nuncupantur : 
Pisorga (1), aqua scilicet quae dedurrit ad pontem Fiteriae ; 
Carriona, quse decurrit ad Carrionum ; Ceia (â), quae ad 
sanctum Facundum ; Âisela (3), ad Maxillam ; Forma ad 
quemdam ingentem pontem, qui est inter Maxillam et 
Legionem; Turio (4),. quse decurrit ad Legionem sub 
Castrum judaeorum ; Bernesgua (5), quae juxta eamdem 
urbem ex alia parte, adversus scilicet Austurgam de- 
fluit ; Sil, quae ad Pontem ferratum in Valleviridi; Cua 
quae ad Carcavellum ; Burdua (6) quae decurrit ad pontem 
Villaefrancae ; Carcera, quae decurrit in Valle-Carceris ; 
Minea, quae defluit ad pontem Mineae ; fluvius quidam, 
qui distat ab urbe sancti Jacobi duobus milliariis in 
nemoroso loco : qui Lavamentula dicitur, idcirco quia in 
eo gens Gallica peregrina, ad sanctum Jacobum tendens, 
non solum mentulas suas verum etiam totius corporis sui 
sordes, Âpostoli amore, lavare solet, vestimentis suis expo- 
liata. ,Ssir fluvius, qui inter montem Gaudii et urbem 
sancti Jacobi decurrit, sanus habetur ; Sarela fluvius 
similiter, qui ex alia parte urbis versus occasum defluit 
sanus habetur. 

Idcirco haec flumina sic descripsi, ut peregrini, ad 

(1) Pisuerga. 

(2) Gea. 

(3) Ezla. 

(4) Torio. 

(5) C'est à ce Castro qu'appartient l'inscription tumulaire (an. 1100) 
publiée dans la Remie des études juives^ t. II, p. 135. Le petit bourg 
placé auprès du pont, sur la rive gauche du fleuve, retient encore le 
nom de Castro de losjudios, — Bemesga. 

(6) Burba. 



-^ 11 — 

sanctum Jacobum proficiscentes^ evitare studeant ad bi- 
bendum quae suDt letbifera, et eligere valeant quaD sunt 
sana sibi ad bibendum. 



Cap. VII. — De nominihus terrarum et qiuilitatibus gen- 
tiuvfiy qtUB in itinere sancti Jaœbi habentur. 

Iq beati Jacobi viatico, via scilicet Tolosana, primitus, 
transito flumine Garona, inveailur tellus Gasconica ; et 
exinde, transitis portibus Âsperi, terra Aragoni ; et inde 
. Navarrorum tellus usque ad pontem Ârgse et ultra (1). 

Per tramitem vero portuum Ciserœ, post Turonicam, 
invenitur habilis, et optima, et omni felicitate plena tellus 
Pictavorura. Pictavi sunt heroes fortes et viri bellatores, 
arcubus et sagittis et lanceis in bello doctissimi, in acie 
freti, in cursibus velocissimi, in veste venusti, in facie 
praeclari, in verbis astuti^ in premiis largissimi, in bospi- 
tibus prodigi. Inde, tellus Sanctonensium invenitur. Inde, 
transito quodam maris brachio et flumine Garona, Bur- 
degalensium tellus ; quae vino optimo et piscibus fertilis, 
sed lingua rustica habetur. Sanclonenses lingua rustica 
habentur, sed Burdigalenses rusticiores approbantur. Inde 
Burdegalenses landae itinere dierum triuro, fessis scilicet, 
invenitur : ipsa est tellus onini bono desolata, pane vino 
carne piscibus aquis et fontihus vacua, villis rara, plana, 
sabulosa, melle tamen et milio et panicio et grugnis (1) 

(1) La Navarre, après Tiermas jusqu'au delà de Puente-la-Reyna, 
sur TArga, entre Yiana et Logrono. 

(2) Porcs à bois. 



— 12 — 

larga. Tu autem^ si in sestate forte per eam transieris, 
faciem luam studiose custodi a muscis immanissiinis, quae 
guespe, vel tavoneSy vulgo dicunlur, quae maxime ibi abun- 
dant; etnisi diligeater pedemobservaveris, in arena marina, 
quae ibi abundant, usque ad genua velociter lapsus fueris. 
Transito vero hoc solo, invenitur terra Gasconica, can- 
dido pane et optimo vino rubicundo larga, nemoribus et 
pratis fluminibusque, fontibus sanis apta. Gasconi sunt 
levilogi, verbosi, derisores, libidinosi, ebriosi, cibis pro- 
digi, roale induti, pannis et gazis devastati ; bellis tamen 
assueti, sed hospitalitate pauperum praecipui. Circa 
ignem sedentes, sine mensa comedere et cum uno scypho 
omnes libère utuntur. Largiter comedunt et bibunt, et 
maie vestiuntur ; et turpe ! suppositis paucis paleis, in 
putredine scilicet, familia cum domino et domina, omnes 
una recumbunt. In buius terrae exitu, via scilicet sancti 
Jacobi, habentur duo fluvii, qui prope villam sancti 
Joannis Sorduae (1), al ter scilicet ad dexteram et alter ad 
laevam, fluunt; quorum unus dicitur Gaver ^ et alter 
flumen qui sine rate nulle modo transmeari possit ; 
quorum nautse penitus damnantur. Cum enim flumina illa 
admodum stricta sint, tamen de unoquoque homine, tam 
de paupere quam de divite, quem ultra navigant, unum 
niimmum more accipiunt ; et de jumento quatuor, vi 
etiam indigne capiunt. Est etiam navis illorum modica, 
unius arboris facta, equos minime recipiens ; quam cum 
intraveris, teipsum caute custodi ne forte in aquam cadas ; 
oportebit enim equum tuum per frenum trahere post te 
extra navim per pelagum. Quapropter, cum paucis ingre- 

(1) Sordes. 



— 13 - 

dere navim ; quia^ si nimis onerata fuerit, citb pericUfa- 
bitur. Multotiens etiam tantam peregrinorum turmam 
nautae, accepto pretio^ admittunt, quod navis subvertitur 
et peregrini in pelago necantur ; unde nautae nequiter 
gaudent captis mortuorum spoliis. 

Inde circa portus Cisereos habetur tellus Basclorum, 
babens urbem Baionam in maritima versus septentrionem. 
Haec terra lingua barbara habetur ; nemorosa, montuosa^ 
pane et vino omnibusque corporalibus alimentis desolata ; 
excepto quod malo et cicera et lacté est consolata. In bac 
terra mali portigeri habentur, scilicet circa portus Cise- 
reos [in] villa qu8e dicitur Hostavalla, et villa sancti 
Joannis et sancti Michaelis pedis portuum Ciserae. Qui 
penitus damnantur : exeunt obviam peregrinis cum duobus 
aut tribus jaculis, tributa injusta vi capientes : et siquis 
transeuntium, secundum eorum petitionem, nummos illis 
dare noluerit, et jaculis illum percutiunt et censum ab eo 
auferunt exprobrantes illum et usque ad femoralias exqui- 
rentes. Ipsi sunt féroces ; et terra, in quam commorantur, 
ferox et silvestris et barbara habetur. Ferocitas vultuum, 
similitudinesque linguae barbarse eorum, corda videntium 
illos expavescit. Cum non debeant rite accipere tributum^ 
nisi a mercatoribus tantum ; a peregrinis et ab omnibus 
transeuntibus iniuste accipiunt. Quando debent ^ more 
accipere de qualibet re quatuor nummos vel sex ; octo vel 
duodecim, duplum scilicet, capiunt. Quapropter praeci- 
pimus et exoramus ut hi portageri et rex Âragonensis 
caeterique divites, qui tributi pecunias ab eis accipiunt, 
omnesque illorum consentientes, scilicet Raymundus de 
Solis et Vivianus de Âcromonte et Vicecomes de sancto 
Michaele cum cunctis progeniis suis venturis, una cum 



-^ 14 — 

prsefatis nantis et Arnaido de Guinia cura omni progenie 
sua Ventura atque cum cœteris dominis aquarum prsedic- 
tarum, qui ex eisdem nautis nuramos navigii iniuste acci- 
piunt, cum sacerdotibus etiam, qui pœnitentiam vel 
eucharistiam scienler illis tribuunt, vel officium divinum 
eis faciunty vel in ecclesia eos consentiunt, donec per 
longaevam ac patefactam pœnitentiam resipiscant et modum 
in tributis suis ponant, non solum in Sedibus episcopa- 
libus terras illorum, verum etiam in beati Jacobi basilica, 
peregrinis audientibus, sedule eicommunicentur ; et qui- 
cumque prselatorum ex hoc vel amore, vel lucro, eis par- 
cere voluerint, anathematis gladio percutiatur. Sciendum 
quia ipsi portigeri a peregrinis tributum accipere nuUo 
modo debent : et nautœ prsefati de duobus hominibus, 
scilicet de divitibus pro navigio nisi unum obolum, et de 
equo solum nummum accipere rite debent, de paupere 
vero nihil ; et magnas etiam naves, in quibus jumenta el 
homines largiter queant inlrare, habere debent. In terra 
etiam Basclorum, via sancti Jacobi est excellentissimus 
mons, quod dicitur Portus Ciserae (1), aut quia porta 
Hispaniae ibi habetur, aut quia per illum monlem res 
necessariae de alia terra ad aliam transportantur, cuius 
ascensus octo milliariis, et descensus similiter octo, 
habetur. Sublimilas namque eius tanta est, qued visa est 
usque ad cœlum tangere, cuius adscensori visum est pro- 
pria manu cœlum posse palpitari : de cuius fastigio 
potest videri mare Britannicum et occidentale, et ora 
etiam trium regionum, scilicet Castellae et Âragoni et 



{i} Portus Ciserœ « le port de Gize 2), vraisemblablement Ibaneta 
ou Altabiscar. 



— 15 — 

Galliae. In suramitate vero eiusdem montis est locus, 
quod dicitur Crux Caroliy quia super illum securibus et 
dolabris et fossoriis caeterisque manubriis Carolus cum 
suis . exercitibus in Hispaniam pergens olim tramitem 
fecit, signumque Dominicse crucis prius in eo elevavit, et 
tandem flexis genibus versus Gallaeciani Deo et sancto 
Jacobo precem fudit; quapropter, peregrini, genua sua 
ibi curvantes versus sancti Jacobi patriam, ex more 
orant, et singuli singula vexilla dominicse Crucis infigunt. 
Mille etjam cruces ibi possunt inveniri, unde primus 
locus orationis sancti Jacobi ibi babetur. In eodem monte, 
antequam christianitas in oris Hispanicis ad plénum aug- 
mentaretur, Navarri impii et Bascli peregrinos ad sanctum 
Jacobum pergentes non solum deprsedari, verum etiam ut 
asinos equitare et perimere solebant. Juxta vero montem 
illum, versus scilicet septentrionem, est vallis quse dicitur 
Vallis Caroli (1), in qua hospitatus fuit idem Carolus cum 
suis exercitibus, quando pugnatores in Runcia valle occisi 
fuere ; per quam etiam peregrini multi ad sanctum 
Jacobum tendentes transeunt, nolentes montem ascendere. 
Postea vero in descensione eiusdem montis invenitur hos- 
pitale et ecclesia, in qua est petronus, quem Rotolandus 
héros potentissimus, spatba sua, a summo usque deorsum 
per médium Irino ictu scidit. Deinde invenitur Runcia- 
vallis (2), locus scilicet quo bellum magnum olim fuit 
factum, in quo rex Marsirus, el Rotolandus, et Oliverus, 
et alii pugnalores cxl millibus christianorum simul et 
sarracenorum occisi fuere. 

(1) Valcarlos. 

(2) Roncevaux. — Cf. un article du prince Bonaparte dans VAca- 
demy du 17 juiUet 1880. 



- 16 - 

Post hanc vallem invenitur tellas Navarrorum, quse 
felix pane et vino, lacté et pecoribus habetur. Navarri et 
Bascli unius similitudinis et qualitatis, in cibis scilicet et 
vestibus et lingua habentur ; sed Bascli facie candidiores 
Navarris approbantur. Navarri panais nigris et curtis 
usque ad genua tantummodo, Scothorum more, induuntur 
et sotularibus, quos lavarcas vocant, de piloso corio 
scilicet non confecto factas, corrigiis, circa pedem aili- 
gatas, plantis pedum solummodo involutis, basibus nudis, 
utuntur. Palliolis vero laneis, scilicet atris, longis usque 
ad cubitos, in effigie pennulae fimbriatis, quos vocant 
saias utuntur. Hi vero turpiter vestiuntur et turpiter 
comedunt et bibunt : omnis namque familia domus 
Navarri, tam servus quam dominus, tam ancilla quam 
domina, orhnia pulmentaria simul mixta in uno catino, 
non cum cochleariis, sed manibus propriis, solet corne- 
dere, et cura uno scypho bibere. Si illos comedere videres, 
canibus edentibus vel porcis eos computares ; sique illos 
loqui audires, canum latrantium memorares : barbara 
enim lingua penilus habentur. Deum vocant urcia ; dei 
genitricem andrea Maria ; panera orgui ; vinura ardum ; 
caméra aragui ; piscera araign ; domum echw, ; dominum 
domus iaona ; dominara andrea ; ecclesiara elkera ; pres- 
byterum belaterra^ quod interpretatur pulchra terra ; tri- 
ticura gari; aquara uric; regera ereguia; sanctum Jacobum 
iaona domne iaùue (1). Hsec est gens barbara, oranibus 
gentibus dissimilis ritibusj et essentia, malitia plena, 
colore atra, visu iniqua, prava, perversa, perfida, fide 

(1) Voyez, sur tous ces mots, la Revue, t. XIV, p. 120 et 269. — 
Urcia serait peut-être le faiseur du tonnerre (Ortz-in) ». — Bela^ 
terra ce prêtre » vient peut-être de ohlator ou de bellator (bailliz). 




P'fpnîl'rijtt <!!flhSJciPf'*<i 






^■•<n^a.4o^fitA^^ 




fîjriaM cm ttnçuA pcntr^fiUmc" î>m.t.*i«ff tw*i J 
da ipmmwiii anmw in4m ym^i, ai^i i«»ii»n«*»n|p* J 
.^mm «ar^t jniw.m rtnimn ioinnm (d-t* dnm.^rtri'tjj 
tw tliiam andftA -c Lim dv^in yia iitt c t o m Jawci - 
mtet^tïtrr'pMTm tm mdMEj waï^4ti»i une Hcsè OTpwïJ,^ 

ana mfuttuqua iraioa juetf* |ietèd4.J 
ntjM Uh<imot\ *rwa «lîi u^til 

tÇmfijictiUit otnâif wï^-w 

ti M 1 Pu uiio uumtn.' raittu y 
ftpotïiî- gpûltcOTn ^n quitiPam hiuïf o>mna4-iiï 
naUïW dnmmium ft'<4<&cwmr''ttrt-«i 
tlrtni4A fliA ofttndunti f5^w*Ti Ctwm c 
inMbi ftcriéib, Stam ctil luMiamir «(>■ 

mnlwnf-i-nitiï* iaft* f«rf>* litidnwSpia 

^ Mfcpantf tar-mtïi vwp mAct <ii 
UootuMi ito Eu». Mnawiiq' t 

tsUo^tB^ésr a __^__ 

[ttKr'iWeftliitœiffinilwxf ctt dut» 
wpvnnraroitia tterC fî 



■i^ai^àkjiJÊ^^ 



— 18 — 

vacua et corrupta, libidinosa, ebriosa, omni violentià 
docta, ferox et sylvestris, improba et reproba, impia et 
austera, dira et contentiosa, uUis bonis inculta, cunctis 
vitiis et iniquitatibus edocta, Getis et Sarracenis consi- 
milis, malitia nostrae genti Gallicae in omnibus inimica ; 
pro uno nummo tantum, perimit Navarrus aut Basclus, si 
potesty Gallicum. In quibusdam oris eorurodem, in Bis- 
cagia scilicet et Alava, dum Navarri se calefaciunt (1), vir 
mulieri et raulier viro verenda sua ostendunt. Navarri 
etiam utuntur fornicatione incesta pecudibus ; seram 
enim Navarrus ad mulae suae et equae posteriora suspen- 
dere dicitur ne alius accédât, sed ipse ; vulvae etiam 
mulieris et mulae basia praebet libidinosa ; quapropter ab 
omnibus peritis sunt corripiendi Navarri. In campo tamen 
belli probi habentur ; ad assiliendum campum improbi ; 
in decimis dandis legitimi, in oblationibus altarium as- 
sueti approbantur : per unumquem enim diem, dum ad 
ecclesiam Navarrus vadit, aut panis, aut vini, aut tritici, 
aut alicuius substantiae oblationem Deo facit. Ubicumque 
Navarrus aut Basclus pergit, cornu ut venator collo sus- 
pendit ; et duo jacula aut tria, quae auconas vocat, ex 
more manibus tollit. Cumque domum ingreditur et regre- 
ditur, ore sibilat ut milvus ; et dum in secretis locis vel 
in solitudinibus, rapacitatis causa, latens socios silentio 
convocare desiderat, vel more bubonis cantat, vel instar 
lupi ululât. Tradi solet illos ex génère Scothorum descen- 
disse, pro eo quod similes illis sunt moribus et similitu- 
dine. Julius Caesar, ut fertur, très gentes, Nubianos scili- 

(1) Pour notre auteur, la Biscaye et F Alava font donc partie de 
la Navarre. Les Bascli sont au contraire du côté nord des Pyrénées ; 
ce sont les Labourdins et les Bas-Navarrais actuels. 



— 19 — 

cet, Scothos (1) et Cornubianos caudatos, ad expugnan- 
dum Hispanorum populos, eo quod tributum ei reddere 
nolebant, ad Hispaniam misit, praecipiens eis ut omnem 
sexum masculimim gladio interficerent femineumque tantum 
ad vitam reservarent. Qui, cum per mare terram illam 
ingressi essent, contractis navibus suis ab urbe Barchi- 
nona usque ad Csesaraugustam et ab urbe Baiona usque 
ad montem OquaB igné et gladio devastaverunt. Hos fines 
transire nequiverunt, quoniam Castellani coadunati, illos 
expugnantes, a finibus suis eiecerunt ; illi autem fugientes 
venerunt ad montes marinos, qui sunt inter Najeram et 
Pampiloniam, scilicet versus maritimam in terra Biscagise 
et Âlavae ; ubi habitantes multa castra sedificarunt ; et 
interfecerunt omnes masculos, quorum uxores vi sibi ra- 
puerunt; e quibus natos genuerunt, qui postea a sequen- 
tibus Navarri vocantur ; unde Navarrus interpretatur no 
verus ; idem non vera progenie aut légitima prosapia 
generatur. Navarri eliam a quadam urbe, quae Naddaver 
dicitur, prius nomen sumpserunt ; quae est in illis oris e 
quibus primitus advenerunt, quam scilicet urbem in 
primis temporibus beatus Matthaeus apostolus et evange- 
lista sua praedicatione ad Dominum convertit. . 

Post terram illorum, transito nemore Oquae, ver&us 
scilicet Burgas, sequitur tellus Hispanorum, Castella vide- 
licet et Campos. Haec est terra plena gazis, auro et 
argento, paleis et equis fortissimis felix, pane et vino, 
carne piscibus lacté et melle fertilis ; lignis tamen est 
d^olata, hominibus malis et vitiosis plena. 

(1) Cf. l'ancienne leçon, déjà fautive, Scadum Numiorum, de 
l'itinéraire d'Antonin ; la table de Peutinger permet de rétablir le 
véritable nom de hca Domnoniorum (Exeter). 



— 20 — 

Inde terra Gallaecianorum, transitis oris Legionis et 
portibus montis Iraci et montis Februarii iuvenitur. Haec 
est nemorosa, fluminibusque pratis et raalariis optimis 
fructibusque bonis et fontibus clarissimis apta, urbibus et 
villis et segetibus rara, pane triticeo et vino stricta, pane 
siliginensi et sicera larga, pecoribus et jumentis, lacté et 
melle piscibusque marinis immanissimis et paucis habilis ; 
auroque et argento et paleis pellibusque sylvestribus csete- 
risque opibus felix, imo gazis Sarracenicis copiosa. Galle- 
ciani vero genti nostrae Gallicae magis, prae ceteris gen- 
tibus Hispanicis incultis moribus, congrue concordantur. 



i sed iracundi et litigiosi valde habentur. 



Cap. VIII. — De corporibus sanctorum, quœ in itinere 
sancti Jacobi requiescunt^ quœ peregrinis ejus sunt 
visitanda. 

Primitus namque bis, qui per viam iËgidianam ad 
sanctum Jacobum tendunt, beati Trophimi confessons 
corpus apvid Ârelatem visitandum est; cujus meminit 
beatus Paulus scribens ad Timotheum, qui ab eodem 
Âpostolo autistes ordinatus prœfatœ urbi primus ob 
Christi evangelium prsedicandum directus est. Ex cuius 
fonte lucidissimo, ut Papa Zosimus scribit, tota Gallia, 
fidei rivulos accepit. Cuius solemnitas quarto kalendas 
januarii celebratur. ^ 

Item visitandum est corpus beati Csesarii episcopi et 
martyris, qui in eadem urbe regulam Monacharum ins- 
tituit; cujus festivitas colitur kalendis novembris. 



L 



— 21 — 

Item in cimiterio prsefât» urbis beati Honorati episcopi 
prsesidia sunt postulanJa: cuius solemnitas colitur de- 
ciiDo YiP kalendas februarii. In cujus basilica veneranda 
et optima beati Genesii pretiosissimi martyris corpus re- 
quiescit. Est igitur viens iuxta Ârelatem inter duo Rho- 
dani brachîa, qui dicitur Trenquatalla, in que est colnmna 
quaedam marmorea optima valde, excelsa, super terram 
erecta, scilicet rétro eius ecclesiam, ad quam perfidi po- 
puli beatum Genesium, ut fertur, alligantes decollarunt; 
quae etiam usque hodie roseo eius cruore apparet purpu- 
rea. Ipse vero mox ut decoUatus fuit, caput proprium ma- 
nibus accipiens in Rhodanum ejecit, et corpus per médium 
fluvii usque ad beati Honorati basilicam, in qua honori- 
fice jacet, deportavit ; caput vero ipsius per Rhodanum et 
mare currens, Carthaginem, urbem Hispanorum (1) ductu 
Ângelico pervenit, in qua optime nunc requiescit et multa 
miracula facit : cuius solemnitas colitur octavo kalendas 
septembris. 

Inde visitandum est, iuxta Arelatem urbem, cimiterium 
defunctorum loco, qui dicitur Ailiscampis, precibus, scili- 
cet, psalmis et eleemosynis, ut mos est pro defunctis 
exorare; cuius longitudo et latitudo, uno milliario constat. 
Tôt ac tanta vasa marmorea, super terram sita, in nuUo 
cimiterio nusquam possint inveniri excepto in illo. Sunt 
etiam diversis operibus et litteris latinis insculpta et 
dictatu inintelligibili, antiqua : quanto magis longe pers- 
pexeris, tanto magis longe sarcophagos videbis. In eô- 
dem cimiterio septem ecclesiae habentur ; in qualibet qua- 
rum siquis presbyter eucharistiam pro defunctis fecerit, 

(1) Gartagena. 



— 22 — 

vel laicus alicui sacerdoti celebrare dévote fecerit, yel 
psalterium clericus legeriu veraciter pios illos defunctos qui 
ibi jacent, suae salvationis àdiutores in novissima resur- 
rectione coram Deo habebit. Multa enim sanctorum mar- 
tyrum et confessorum corpora ibi requiescunt, quorum 
animsB in paradisiaca sede congaudent. Eorum namque 
commemoratio post Octavas Paschae, secunda feria more 
celebratur. 

Item beati ^Egidii, piissimi confessons atque abbatis 
corpus dignissimum summopere vigilanti oculo visitandum 
est. Bealissimus namque ^Egidius per cuncta cosmi cli- 
mata famosissimus, omnibus venerandus, cunctis digne 
celebrandus, omnibus diligendus, cunctisque invocandus, 
omnibusque est pelendus. Post Prophetas et Apostolos 
nemo illo inter caeteros sanctos dignior, nemo sanctior, 
nemo gloriosior, nemo auxilio velocior : ipse enim prae cae- 
teris sanctis velocius usus est adiuvare egentes et afflictos 
et aogustiatos sibi clamantes. qaam pulchrum et eperae 
pretiosum eius visitare sepulchrum ! Die vero, qua illum 
quis toto corde deprecatus fuerit, proculdubio adiutus féli- 
citer erit. In memetipso probavi quae aio : vidi olim quem- 
dam in eiusdem villa, qui die qua illum invocavit, a domo 
cuiusdam Peiroti sutoris, subsidiis beati confessons, evasit ; 
quse scilicet domus vetustissima penitus confracta cecidit. 
Quis igitur amplius eius videbit limina ! Quis Deum ado- 
rabit in eius sacratissima basilica ! Quis amplius eius am- 
plexabitur sarcophagum ! Quis osculabitur eius altare vene- 
randum ! Âut quis eius vitam piissimam enarrabit ! Eius 
namque tunicam aeger induit, et sanatur ; ipsius virtute 
indeficiente quidam a serpente percussus sanatur; alius 
arreptus a daemonio liberatur; tempestas marina cessât ; 



— 23 — 

Theocritae filia optatas dia sospitati restituitur ; aegrotus, to- 
lias corporis valetudine carens, incolumitati diu desideratas 
redditur ; cerva quae prias erat indomita, ejus imperiis 
domestica effecta famulatur ; Ordo monasticus, illo Abbate 
patrocinante, augmentatur ; energumenus a daemonio libe- 
ratur ; peccatum Caroli, ab Angelo sibi revelatum. Régi di- 
mittitur; defunctus ad vitam redditur; contractus pristinae 
saluti redditur; immo duo cypressina ostia, Praelatorum 
imaginibus Apostolorum insculpta, a Romana urbe usque 
ad Rhodani portum per marinas undas sine aliquo regi- 
raine soli potenti imperio suo perveniunt. Taedet memori, 
quia narrare nequeo ejus omnia acta veneranda, idcirco 
quia tôt sunt, et tanta. Graeca Stella clarissima, postquam 
his radiis Provincialibus eluxit, inter illos optime accu- 
buit, non deficiens, sed augmentans ; non sua amittens 
lumina, sed praebens omnibus duplicia; non descendens 
ad intima, sed ascendens ad Olympi cacumina ; non mo- 
riendo ejus lux atra efQcitur, sed suis insignibus sidereis 
clarior praa caeteris sideribus sanctis per quatuor cosmi 
climata habetur. Media igitur nocte, Dominica, kalendis 
septembris, hoc sidus accubuit, quod chorus Angelicus in 
politica (1) sede secum coUocavit; etplebs Gothorum cum 
ordine Monachili in libero prasdio suo, inter Nemausensem 
scilicet urbem et fluvium Rhodanum, honorifica sepultura 
sibi hospitavit. Ingens arca aureà, quae est rétro eius ai- 
tare super ipsius corpus venerandum, in sinistrali scilicet 
parte primo gradu sex Apostolorum imaginibus est in- 
sculpta, in quo gradu primitus beatae Mariae imago congrue 
sculpitur. In secundo vero gradu sursum duodecim signa 

(1) Du del (poli). 



— 24 — 

solaria hoc ordine habentur: Anes, Taurus, Gemini, 
Cancer, Léo, Virgo, Libra, Scorpio, Sagittarius, Capricor- 
nus, Âquarius et Pisces; et per médium illorumsunt au- 
rei flores in vitis effigie. In superiore namque gradu ter- 
tio duodecim imagines viginti quatuor Seniorum habentur, 
his versibus super eorum capita scriptis : 

Ecce chorus splendens seniorum his duodenus, 
Dulcia qui citharis décantant cantica claris. 

In dextrali vero parte, primo gradu, sirailiter sunt aliae 
septera imagines, quarum sex Apostolorum sunt, et sep- 
tima cuiuslibet Christi discipuli est; sed et super Apostolo- 
rum capita virtutes, quae fuerunt in eis in ulroque arcae 
latere in effigie mulieris sculpuntur : Benignitas scilicet, 
Mansuetudo, Fides, Spes, Charitas, etc. In secundo gradu 
dextrali flores instar vitis vinese sculpuntur. In tertio gradu 
superiori, sicut in sinistra parte, imagines duodecim vi- 
ginti quatuor Seniorum, his versiculis super eorum capita 
scriptis, sculptae habentur : 

Hoc vas egregium gemmis, auroque politum^ 

Relliquia^ sancti continet jEgidii, 
Quod qui franget, eum Dominus maledicat in aevum, 

JEgidius pariter, cunctus et Ordo sacer, 

Tecta arcae desuper ex utraque parte in modum squam- 
marum piscium operantur; in cacumine vero eius sunt 
profecto tredecim lapides crystallini infixi, alii in modum 
scaquorum, alii in modum malorum vel millegranorum ; 
una crystallus est ingens in modum magni piscis, trosteae sci- 
licet, erectus, cauda versa desursum : prima quippe crystal- 
lus instar magnae ollae ingens habetur, super quam crux au- 



— 25 — 

rea, valde splendens, ponitur pretiosa. In medio frontisarcas» 
in antea scilicet, in circulo aureo residet Dominus manu 
dextera benedictionem innuens et in dextera libnim tenens 
in quo scriptum est : paœm et veritatem diligite. Sub scabel- 
lum vero pedum ejus slella aurea habetur, et circa ulnas 
eius duse litterae scribuntur ; altéra scilicet ad dexteram et 
altéra ad laevam, hoc modo: A ûd. Et desuper thronum 
eius duo pretiosi lapides modo inaestimabili fulgent : qua- 
tuor vero Evangelistae, alas habentes, juxta thronum eius 
exterius habentur, singulas schedulas pedibus tenentes, 
in quibus evangeUorum propriorum initia per ordinem 
scribuntur; Matthaeus in modum hominis ad dexteram 
scilicet sursum, et Lucas instar bovis habetur deorsum, et 
Joannes in effigie aquilae ad IsBvam desuper, et Marcus 
leonis subter insculpitur. Duo vero angeli, juxta thorum 
Dominicum, Cherubim videlicet ad dexteram, pedes tenens 
super Lucam, et Serapbim ad laavam, pedem similiter 
tenens super Marcum, miro opère sculpuntur. Duo ordi- 
nes lapidum omnium generum pretiosorum, unus in 
throno quo Dominus residet per circuitum, et alius in 
oris arcse similiter per circuitum, très lapides in simul 
scilicet ob Trinitatis Dei figuram, ibi miro opère compo- 
nunlur. Sed quidam inclytus suam imaginem auream, 
beatissimi confessons amore, in pede arcae versus ai- 
tare aureis clavis infixit, quaa ad Dei honorem usque in 
hodiernam diem ibi apparet. In alio vero capite arcae, 
rétro scilicet, Dominica Ascensio sculpitur. In primo 
ordine sunt sex Apostoli, visibus sursum erectis, Domi- 
num euntem in cœlum aspicientes, super quorum ca- 
pita scriptae hae litterae habentur : viri Galilœi ! hic 
Jésus, qui assumptus est in cœlum a vobisj sic veniet, 



— 26 — 

quemadmodum mm vidistis. In secundo vero gradu alii 
sex Âpostoli eodem modo stantes sculpuntur, sed et co- 
lumnse aurese inter Âpostolos ex utraque parte habentur. 
In tertio gradu Dominus stat erectus in throno quodani 
àureo; et duo Ângeli stantes, unus ad dexteram, illius 
et alius ad laevam, extra thronum, manibus osten- 
dunt Dominum Apostolis, singulis manibus sursum eleva- 
tis, singulisque deorsum inclinatis ; et super Dominicum 
caputy extra thronum sctlicet, columba • habetur quasi 
volitans super eum. In quarto vero ordine superiore 
Dominus sculpitur in alio throno aureo ; et juxta eum 
quatuor Evangelistae habentur : Lucas scilicet in specie 
bovis contra Meridianam partem deorsum, et MatthaBus 
instar hominis desursum. In alia parte contra Septentrio- 
nem est Marcus instar leonis deorsum, et Joannes in mo- 
dum aquilse desursum. Sciendum vero est quod Dominica 
Maiestas, quae est in throno, non sedet; sed recta est dor- 
sum tenens versus Moridiem, et erecto capite; aspicit 
quasi in cœlum dextera manu levata sursum, et in laeva 
cruciculam tenet; et sic ascendit ad Patrem, qui in cacu- 
mine arcae illum recipit. Itaque beati iËgidii Confessoris se- 
pultura consistit, in qua ejus corpus venerandum honorifice 
requiescit. Erubescant igitur Hungari qui dicunt se habere 
eius corpus, conturbentur ominno Cammelarii, qui som- 
niant se habere eius integrum corpus. Tabescant Sancti- 
sequanici, qui extoUunt se habere eius caput ; revereantur 
similiter Constantiani Normanni, qui jactant se habere to- 
tum ipsius corpus, eum nullo modo ejus Ossa sacratissima, 
ut a multis probatur queant extra oras ipsius deferri. 
Quidam enim beati Confessoris brachium venerandum 
extra iËgidianam Patriam in oris scilicet longinquis olim 



-27.- 

déferre fraudulenter conati sont, sed *nullo modo ire una 
cum eo valaeruDt. Quatuor sunt Sanctorum corpora, 
qudB ab aliquo de propriis sarcophagys nullo modo moveri 
posse referuntur, ut a multis probatur; beati scilicet 
Jacobi Zebedaei, et beati Martini Turonensis, et sancti 
Leonardi Lemovicensis, et beati iËgidii Christi Confessons. 
Traditur quod Philippus, Rex Galliarum, eadem corpora 
ad Galliam déferre olim tentavit; sed nullo modo de pro- 
priis sarcophagis suis ea movere potuit. 

Igitur ab bis qui per viam Tolosanam ad S. Jacobum 
tendunty beati Confessoris Guillelmi corpus est visitan- 
dum. Santissimus namque Guillelmus signifer egregius 
cornes Garoli Magni Régis extitit non minimus, miles for- 
tissimus, bello doctissimus. Hic urbem Nemausensem, ut 
fertur, et Aurasicam, aliasque multas, christiano imperio 
sua virtute potenti subiugavit, lignumque Dominicum apud 
vallem Gelloni secum detulit, in qua scilicet valle eremi- 
ticam vitam duxit, et beato fine Christi confessor in ea 
honorifice requiescit. Cuius sacra solemnitas quinto kalen- 
das Junii colitur. 

Item in eadem via beatorum Martyrnm corpora visi- 
tanda sunt, Tiberii Modesti et Florentiae, qui tempore 
Diocletiani variis tormentis pro Christi fide cruciati, mar- 
lyriùm compleverunt. Jacent super fluvium Âirandum in 
optimo sepulchro. Quorum solemnitas colitur quarto idus 
novembris. 

Item in eadem via visitandum est corpus dignisimum 
beati Saturnini, episcopi et martyris, qui in Capitolio To- 
losaB urbis a paganis tentus, tauris acerrimis et indomitis 
alligatus, atque a summa Capitolii arce usque ad caput 
unius milliarii per omnes gradus lapideos precipitatus, ca- 



— 28 - 

pite conliso excusoque cerebro et omni corpore dilaniato, 
dignam Ghristo animam reddidit. Hic juxta urbem Tolosam 
optimu loco sepelitur ; ubi ingens Basilica sub eius honore 
a fidelibus fabricatur, et Canonicalis régula beati scilicet 
Âugustini observatur ; et multa bénéficia poscentibus à 
Domino praeslantur. Cuius soleronitas tertio kalendas de- 
cembris celebratar. 

Item a Burgundionibus et Theutonicis, per viam Podien- 
sem ad sanctum Jacobum pergentibus, corpus sanctissi- 
mum est visitandum beatae Fidis, Virginis et Martyris. 
Cujus animam sanctissimam, corpore a carnificibus decol* 
lato super montem scilicet urbis Âgenni, Ângelorum chori 
instar columbaa in cœlestibus detulerunt, et immortalitatis 
laurea eam ornaverunt. Quod ut vidit beatus Caprasiiis, 
Antistes urbis Âgenni^ qui rabiem persecutionis evitans 
latebat in quadam spelunca, animatus ad tolerantiam pas- 
sionis, ad locum, quo beata Virgo pateretur, properavit 
et martyrii palmam fortiter promeruit dimicando, moras 
etiam persequentium arguendo. Demum beatae Fidis, 
Virginis et Martyris, corpus pretiosissimum in valle quae 
vulgo dicitur Conquas, honorifice à Christianis sepelitur, 
super quod basilica optima a christianis fabricatur, in 
qua ad Domini decus usque hodie beati Benedicti régula 
summopere custoditur. Incolumibus et infirmis bénéficia 
multa largiuntur ; ante cuius fores optimus fons, ultra 
quam dici fas est, mirabilis habetur. Cuius festivitas se^ 
cundo nonas octobris colitur. 

Deinde in via quse ad sanctum Jacobum, per sanctum 
Leonardum, tendit, primitus beatae Mariae Magdalenae, 
corpus dignissimum juste à peregrinantibus venerandum 
est. Haec enim est illa Maria gloriosa, quae, in domo Si- 



— 29 — 

monis, leprosi, Salvatoris pedes lacrymis rigavit capillis-* 
que suis tersit, et pretioso unguento sue. diligenter oscu- 
lando unxit; qua propter dimissa sunt ei peccata multa 
quoniam dilexit multum amaiorem universoruro, Jesum 
Cbristum scilicet remissorem suum. Haeç vero post Domi- 
nicam Ascensionem a Hierosolymitanis oris cum Beato 
Maximino, Christi dîscipulo, aliisque Dominicis discipulis 
usque ad Provinciae Patriam per mare, scilicet per porlum 
Marsilise, pervenit ; in qua scilicet Palria caelibem vitam per 
aliquot annos duxit^ ac tandem in urbe Âquensi ab eodem 
Maximino eiusdem urbis Ânlistite, sepulturara accepit. Post 
multum vero temporis eius glebam pretiosissimam ab ipsa 
urbe usque ad Viziliacum héros quidam Monachili vita bea- 
tus, nomine Badilo, translatavit, ubi honorifica sepultura 
usque ad diem banc requiescit ; in quo etiam loco ingens 
ac pulcherrima basilica monachorumque Âbbatia consti- 
tuitur. Peccatoribus delicta ipsius amore a Domino dimit- 
tuntur; caecis visus redditur, mutorum lingua solvitur, 
claudi eriguntur, energumeni liberantur et inefTabilia béné- 
ficia mollis impertiuntur. Cujus sacra solemnia coluntur 
undecimo kalendas augusti. 

Item visitandum est corpus sacrum beati Leonardi, 
Confessons, qui cum Francorum génère esset nobilissi- 
mus, et in regali curia nutritus, facinoroso saeculo summi 
Numinis amore abrenuntians, in Lemovicensibus oris, 
loco qui vulgo Nualliacus nuncupalur, icaelibem vilam ere- 
milicam crebris jejuniis, et vigiliis muliis, frigoribusque, 
nuditatibus, ineffabilibusque laboribus, diu duxit; et tan- 
dem in eodem libero praedio suo, transitu sacro, requievit; 
cuius gleba sacra immobilis esse perhibetur. Erubescant 
igitur Corbiniacenses monacbi, qui dicunt se beati Léo- 



— 80 — 

nardi corpus habere; cum nuUo modo vel paucius os 
ossium eius, vel pulvis, ut praediximus queat moveri. Cor- 
biniacenses vero, aliique mulli, ejus beneficiis et miraculis 
ditantur; sed ipsius corporali praesentia frustrantur. Qui, 
cum eius corpus habere non potuissent, corpus cuiusdam 
viri noihine Leotardi, quod ab oris Andegavensibus dici- 
tur sibi afferri in arca argentea repositum, pro sancto 
Leonardo Lemovicensi colunt ; cui etiam nomen proprium 
mutantes post obitum, quasi esset iterum baptizandus, 
sahcti Leonardi nomen imposuerunt, ut opinione tanti ac 
famosi nominis, scilicet sancti Leonardi Lemovicensis père- 
grini illuc advenirent, et suis oblationibus illos ditarent ; 
cuius festum idibus . octobris colunt. Prius de sancto Leo- 
nardo Lemovicensi suae basilic» advocatum fecerunt; 
deinde alium in loco eius posuerunt, more servorum aemu- 
lorum, qui propriam haereditatem a domino suo vi aufe- 
runty et alieno indigne tribuunt : similes etiam malo patri 
habentur qui filiam suam a légitime sponso aufert, et 
alteri tribuit. Mutaverunt, inquit Psalmista, gloriam suam 
in similittidinem vituli. Talia facientes, quidam sapiens 
corripit, dicens : Non des alienis honorem tuum. Oratores 
namque barbari et domestici illuc advenientes, sancti 
Leonardi corpus, quod diligunt putant invenire; et alte- 
rum pro altero ignorantes reperiunt. Quicumque apud 
Corbiniacum miracula faciat, tamen beatus Leonardus 
Lemovicensis captos, quamvis à dominio ecclesiae illorum 
sit alienatus, délibérât et ibi adducit. Unde duplici culpa 
Corbiniacences religantur, quoniam illum qui suis mira- 
culis illos vénérantes ditat, minime recognoscunt, nec 
etiam eius festa célébrant, sed alterum pro illo inordi- 
nate colunt. Beati igitur Leonardi confessoris Lemovicensis 



,-j 



— 31 — 

famam jam per totum orbem longe lateque divina clementia 
expandidit ; cuius virtus potentissima innumera captivorum 
millia a carceribus educit, quorum vincula ferrea, ultra 
quam dici fas est, barbara millia millibus conjuncta, in 
eius basilica circum circa, ad dexteram et laevam, intra et 
extra, ob tantorum miraculorum testimonium suspendun- 
tur; ultra quam dici fas est, mirareris, si arbores in ea 
tôt ac tantis ferreis barbaris oneratas videres. Ibi enim 
pendent manicae ferrse boiae, catense, compedes, cepti, 
pedices, vectes, juga, galeae, falces et diversa instrumenta, 
e quibus Christi Confessor potentissimus captos sua potenti 
virtute liberavit ; mirum est de illo quia in humana forma 
visibiliter vinctis in ergastulis trans mare etiam usus est 
apparere, ut ipsi testantur, quos liberavit Dei virtule. 
Pulchre per eum adimpletur quod divinus Vates olim vati- 
cinavit dicens : Sedentes in tmebris et umbra mortis^ vincios 
in mendicitate et ferroy spe liberavit eos; et damaverunt 
ad eum, cum tribularentuTy et de necessitatibus eorum, 
liberavit eos; smcepit eos de via iniquitatis eorum, quia 
contrivit portas œreaSj et vectes ferreos cœifregit. Ligatos 
iii compedibus et nobiles multos in manicis ferreis hic 
liberavit. Traduntur etiam Christiani vincti saepe in manum 
gentilium ut Boamundus; et dominait sunt eorum, qui 
oderunt eos et tribulaverunt eos, inimici eorum; et hu- 
militati sunt sub manibus eorum ; sed hic ssepe liberavit 
eos, et eduxit illos de tenebris et umbra mortis, et vincula 
eorum disrupit. Hic dicit bis qui vincti sunt, exite;'ei bis 
qui in tenebris sunt revelamini. Cuius sacra solemnia co- 
luntur octavo idus novembris. 

Igitur post beatum Leonardum apud urbem Petragori- 
cas visitandum est corpus beati Frontonis, Episcopi et 



— 32 — 

Confessons; qui Rorose a beato Petrcf.Aposlolo, vice Pon- 
lificali ordinatus, cum quodam presbytero, nomine Geor- 
gio, ad prsedicandum urbem eamdem mittitur; qui cum 
simul perrexissent, mortuo Georgio in itinere, et sepulto, 
reversas ad Âposiolum bealus Fronto necem sui socii 
nunciavit : cui beatus Petrus baculum tradidit, dicens : 
Cum hune baculum m£um posueris super socii lui corpus, 
ita dices : Per illam obedimiiam, quam ab Apostolo acce- 
pisti, m Christi nomine surge et comple illam, sicque 
agitur. Per Apostoli baculum beatus Fronto in itinere 
socium de morte recepit, et praBfatam urbem sua praedica- 
tione ad Christum convertit; miraculisque multis perlus- 
travit et digno obitu in ea, in basilica scilicet, quse sub 
eius nomine operatur, sepuUuram accepit; in qua, Deo 
largiente, multa bénéficia poscentibus praestantur. Tradi- 
tur tamen a quibusdam, ex coUegio Christi Discipulorum 
illum fuisse. Cuius sepulchrura, cum nullis aliis Sanctorum 
sepulchris consimile sit, rolundum tamen, ut Domini- 
cum sepulchrum, studiosissime fit; et cuncta cseleroruni 
Sanctorum sepulchra pulchritudine miri operis exceiliL. 
Cujus sacra solemnitas colilur oclavt) kalendas novembris. 
Rursum bis qui per viam Turonensem ad sanclum 
Jacobum lendunt, in urbe Aurelianensium Lignum Domi- 
nicum, et calix beati Evurcii, Episcopi et Confessoris, in 
ecclesia Sanctae Crucis visitandum est. Dum enim beatus 
Evurcius quadam die Missam celebraret, apparuit super 
altare in altum Dominica dextera humanitus videntibus 
illis qui aderant ; et quicquid prsesul super allarc, opera- 
batur et ipsa. Dum prœsul faciebat super panem et ca- 
iicem crucis signum, faciebat et ipsa similiter; cumque 
panem vel calicem ipse sursum levabat, et ipsa Dei manus 



— 33 — 

verum panero et calicem similiter levabat. Peracto itaque 
sacrificio disparuit salvatrix illa manus piissima. Unde datur 
intelligi ; quisquis enim Missam canit, ipse Christus eam 
cantat. Hinc beatus Fulgentius Doctor ait : Non homo est y 
qui proposita Corpus Christi et Sanguinem facit, sed ille 
qui crucifixus pro nobis est Christus. Et beatus Isidorus, 
sic ait : Nec propter bonitatem boni sacerdotis fit melior, 
nec propter malitiam mali fitpeior. Prsefatus calix ex more 
semper poscentibus, tam domesticis quam barbaris, fide- 
libus in ecclesia Sanctse Crucis ad comraunicandum prse- 
paratur. Item in eadem urbe beati Evurcii Episcopi et 
Confessons corpus visitandum est. Item in eadem urbe in 
ecclesia Sancti Sampsonis cultrum, qui ad cœnam Domini- 
cam veraciter extitit, visitandum est. 

Item in eadem via super Ligerum beati Martini Epis- 
copi et Confessons corpus dignum visitandum est. Hic 
vero trium mortuorum suscitator magnificus esse perhi- 
betur; et leprosos, energumenosque devios, lunaticos et 
dsemoniacos, cœterosque languidos optatae saluti reddidisse 
fertur. Sarcophagum namque, quo sacratissiraa ejus gleba 
juxta urbem Turonicam requiescit, argento et auro im- 
menso, lapidibusque pretiosis fulget et crebris miraculis 
elucet. Super quem ingens basilica veneranda sub eius 
honore, ad similitudem scilicet ecclesise beati Jacobi 
rairo opère fabricatur, ad quam veniunt segri, et sanantur; 
daemoniaci liberantur ; cœci illurainantur, claudi erigunlur ; 
etomne morborum genus curatur; omnibusque, poscenti- 
bus digne, levamen funditus prsestatur ; quapropter eius 
fama gloriosa dignis prseconiis ubique ad Christi decus di- 
vulgatur. Cuius testivitas celebratur tertio idus noverabris. 

Inde beati Hilarii Episcopi et Confessons corpus sanctis- 

3 



simum in Pictava urbe visitandum est. 'Hic, inter caetera 
miracula^ Dei virtute plenus Arrianam haeresim devincens 
unitatem fidei docuit colère: cuius sacra documenta ille 
Arrius haereticus ferre non valens, egressus à Concilio, su- 
per latrinam ventre corruptus, per semetipsum turpiter 
obiit. Huic insuper, in Concilio sederecupienti, terra sub- 
ter eum elevans sedem praestitit; hic seras valvarum Gon- 
cilii sola' voce fregit ; hic ob Catholicam ûdem quadriennio 
exilio apud Phrygiam in insula quadam relegatus fuit; 
hic serpentium abundantiam suo imperio fugavit ; hic 
matri flenti in Pictava urbe reddidit natum gemina morte 
ante gravatum. Ipsius vero sepultura, qua eius sacratis- 
sima Ossa veneranda requiescunt, nimio auro et argento 
lapidibusque pretiosissimis decoratur^ Ejusque basilica, in- 
gens et optiraa, crebris miraculis veneratur. Cujus sacra 
solemnia coluntur idibus januarii. 

Item visitandum est beati Joannis Baptistae venerandum 
caput, quod per manus quorumdam religiosorum virorum 
ab Hierosolymitanis oris usque ad locura, qui nuncupatur 
Angelicus, in terra scilicet Pictavorum, defertur. Ubi in- 
gens basilica sub eius veneratione miro opère componitur, 
in qua idem caput sanctissimum a centeno monachorum 
choro die noctuque veneratur, innumerisque miraculis 
clarificatur ; quod etiam caput dum deportaretur, in mari 
et terra dédit signa innumera. In mari enim multa marina 
pericula fugavit ; et in terra, ut eius translationis eodex 
refert, quosdam mortuos ad vitam reduxit. Qua propter 
creditur veraciter illud esse caput praecursoris venerandi. 
Cujus inventio sexto kalendas martii agitur, tempore Mar- 
ciani Principis, quando idem Prsecursor duobus monachis 
locum, quo ejus caput celatum jaceret, primum revelavit. 



— 86 — 

Via sancti Jacobi in urbe Sanotonensiuiii beati Eutropii 
Episcopi et Martyris corpus digne perëgrinantibus visitan- 
dum est. Sanctissimam cujus passionem beatus Dionysius, 
consocius ejus ac Parisiorum Prsesul, lilteris Graecis scrip- 
sit, et parentibus suis in Graecia (qui jam in Christo cre- 
debant) per manum beati Çlementi^ Papae misit. Quam 
scilicet> passionem Constantinopoli in schola Grsecorum, 
quodam codice passionum plurimorum sanetorum Marty- 
rum, olim reperi ; et ad deeus Domini nostri Jesu Christi 
ejusque gloriosi Martyris Eutropii de ^rseco in latinum, 
prout potuiy edidi. Et ita incipiebat. 

Dionysius Francorum Ântistes prosapia Graecus, reveren- 
tissimo Papse Clementi, salutem in Christo. Eutropium 
quem mecum in bis oris ad praedicandum Christi nomen 
misistis Martyrii coronam per manus gentilium apud Sanc- 
tonas urbem vobis notificamus pra Domini jfide accepisse. 
Quapropter patemitatem vestram humiliter exoro, ut hune 
Passionis ejus codicem consanguineis meis notis, etamicis 
fidelibus in Graeciae oris, Âthenis preecipue, quam citius 
poteritis mittere non differatis, quatinus illi, caeterique, 
qui a beati Paulo Apostolo, novae regenerationis lavacrum 
una mecum olim acceperunt,cum audierint gloriosum Mar- 
tyrem pro Christi fide crudelem necem subiisse, gaudeant 
tribulationes et angustias pro Christi nomine se sustulisse ; 
et si forte a gentilium furore illis aliquod martyrii genus 
illatum fuerit, accipere patienter pro Christo discant, nec 
etiam amodo formident. Omnes enim qui volunt pie vivere 
in Christo, necesse est ut ab impiis et dissimilibus oppro- 
bria patiantur, et despiciantur tamquam insani, et stulti, 
quia per multas tribulationes nos oportet introire in 
regnum Dei. 



— 36 — 

Corpore longinquus 

Votis animoque propinquua 
Nunc tibi dico vale 

Quod ait tibi perpetuale. 



Incipit passio beati Eutropii Sanctonensis Episcopi et Martyris. 

Gloriosissimus namque Christi martyr Eutropius Sanc- 
tonensis Antistés venustus, gentili génère Persarum editus, 
excellentiori prosapia totius mundi exstitit oriundus ; quem 
Babylonis admirandus (l) nomine Xerxes, ex Gui va Regina 
generavit humanitus. NuUus eo esse potuit génère su- 
blimior, nec fide, et opère post conversionem hurnilior. 
Qui cum in pueritia litterjs chaldaicis, et graecis, edoctus 
esset, atque heroës summos totius regni prudentia et cu- 
riositate sequipararet ; si forte in eius curia, vel curiosior 
eo, vel aliquid barbarum esset, prospicere desiderans, 
Herodem Regem in Galilsea adiit. In euius curia, dum per 
aliquot dies mansisset, audita Salvatoris miraculorum 
fama de Urbe, in civitate illum qusesivit ; quem abeuntem 
trans mare Galilsee, quod est Tiberiadis, cum innumeris 
populorum turbis, quae eum sequebantur videntes signa 
qude faciebat, consequutus est. Tune divina disponente gra- 
tia contigit die illa, quod Salvator sua ineffabili largitate, 
de quinque panibus et duobus piscibus, hominum quinque 
millia, illo adstante, saciavit. Viso hoc miraculo, juve- 

* (1) Émir, commandant, empereur. Allusion à ceux de Bagdad. 
L'ancien français avait amirant, et l'espagnol conserve encore almi- 
rante (amiral), qui se rattache évidemment à Tarabe 'amîr. Vien- 
drait-il de AMR que Norris retrouve avec le sens de « maître » dans 
les inscriptions cunéiformes ? 



— 37 — 

nis EutropiuSy ac fama cdeteroram miracalorum eius 
audita, in eo aliquantulum jam credens, loqui ei de- 
siderans, nec audebat; quia Nicanoris, eius paedagogi, 
distinctionem forraidabat cui admirandus pater eius ad 
custodiendum illum tradiderat : saciatur tamen pane Domi- 
nicae gratiae; Hierosolymam perrexit, et adorato Creatore 
in templo gentili more, remeavit ad patris sui domum. 

Et caepit ei enarrare cuncta, qu» in Patria unde véné- 
rât, diligenter viderat. Vidi inquit hominem qui dicitur 
Christus, cui in toto mundo similis nequit inveniri. Mor- 
tuis vitam, leprosi emundationem, cœcis visum, surdis 
auditum, claudis pristinam virtutem, omnibusque generi- 
bus infirmorum sanitatem ipse prsebet. Quid plura? Quin- 
que bominum millia de quinque panibus et duobus pisei- 
bus, me vidente, saciavit ; de fragmentis vero duodecim 
cophinos eius clientes impleverunt. Famés, tempestas, 
mortalitas, oris quibus moratur, locum habere nequivit: 
si jam illum cœli, terraeque creator in nostra regione 
mittere dignaretur, utinam tua gratia illi honorificentiam 
exhiberet! Ââmirandus vero bsec, et bis similia, a puero 
auscultans, diligenter tacitus cogitabat qualiter eum vi- 
dere posset. Post exiguum vero tempus vix à Rege irape- 
trata licentia, puer Dominum videre denuo desiderans 
Jérusalem adiit, causa adorandi in Templo ; et erant cum 
eo Warradac, dux exercituum et Nicanor, Régis Dapifer, 
pueri pœdagogus, cseterique multi nobiles quos illis Admi- 
randus tradiderat ad custodiendum. Qui cum regressus à 
Templo die quadam Domino, revertenti a Bethania ubi La- 
zarum resuscitaverat, inter valvas Hierosolymitanas con- 
fluentibus undique turbis innumeris/ ôbviare videns He- 
braeorum pueros, cœterasque gentium phalanges obviam 



-38 — 

ei exeuntes palmarum et olivarum cseterarnmque arbo* 
rum, flores et Trondes per viam, qua iturus erat, sternentes 
acHosanna filio David clamantes; ultra quam dici fas est, 
gavisus caspit diligenter ante eum sternere flores. Tune 
a quibusdam didicit, quod ipse Lazarum, quatridua- 
num, a mortuis suscitaverat, magisque lastatus est. Sed 
quia ad plénum Salvatorem tune videre prae nimia mul- 
titudine turbarum circumfluentium non poterat, valde 
caepit contristari. Erat enim ipse eum bis, de quibus testi- 
ficat Joannes in Evangelio suo dieens : Erant autem gen- 
aies quidam ex his qui vénérant ut adorarent in die festo, 
Hi accesserunt ad Philippumy qui erat a Bethsaida dvitate, 
et dixerunt ei: Domine, volumus Jesum videre. Quod 
Philippus, Ândreae sociatus, Domino nunciavit; et statim 
beatus Eutropius una eum suis asseclis illum palam vidit, 
et valde Isetatus, in eum credere occulte caepit. Tandem 
illi penitus sociatus est; sed sociôrum sententiam, quibus 
pater ultra modum prœceperat ut eum fortiter custodi- 
rent, et ad se reducerent, formidabat. Tune dtdicit a qui- 
busdam, quod Judaei Salvatorem in proximo essent occi- 
suri ; tanti viri necem videre renuens, die crastina ab 
Hierosolymis recessit. Itaque ad patrem suum regressus, 
cuncta, quae in Hierosolymitanis oris de Salvatore viderat, 
cunctis in Patria sua ordine enarravit. Tune Babylone 
paululum commoratus, Salvatori omnino adhaerere cu- 
piens, eumque adhuc vivere corporaliter putans eum 
quodam scutigero, nesciente pâtre, post dies quadraginta 
quinque Hierosolymam denuo regreditur : Mox ut Domi- 
num quem occulte diligebat, cruce passum, et a Judaîis 
occisum fuisse, audivit, valde doluit. Cumque a mortuis 
illum surrexisse, ac Discipulis apparuisse, caelosque eum 



-39 — 

magno triumpho ascendisse didicisset« valde caspit laetari. 
Demum die Pentecostes, Dominicis Discipulis sociaias, dili* 
genter ab eis didicit, qualiter Spiritus Sanctus linguis 
igneis super illos descenderat, eorum corda repleverat, 
omniumque linguarum génère illos docuerat. Repletus 
Spiritu Sancto, Babylonem rediit; et quos in ea patria 
JudaBOS reperit, propter illos, qui Hierosolymara nece 
Dominum damnaverant, zelo dilectionis Ghristi fervens 
gladio peremit. Item transacto tempore exiguo, Dominicis 
Discipulis diversa cosmi climata adeuntibus, duo candela- 
bra aurea, fide fulgentia, divina disponente gratia, Simon 
scilicet et Thaddaeus, Âpostoli Domini, Persidem directi 
sunt; qui cum Babylonem ingressi essent, eiectis a fini- 
bus illis quibusdam magisZaroen, et Arfazat, qui populos 
suis vanis locutionibus et signis a fide avertebant, Âpos- 
toli vitae œternae semina cunctis erogantes, miraculorum 
omnibus generibus coruscare csBperunt. Tune sanctus 
puer Eutropius de illorum adventu gavisus Regem admo- 
nebat, ut errore gentilium et idolorum relicto, fidem 
Christianam subiret, per quam polorum regnum adipisci 
mereretur. Quid plura ? Illico Âpostolis praedicantibus Rex 
et filius eius, cum multis caetibus civium Babylonis, per ma- 
nus eorumdera Apostolorum baptismatis gratia regeneran- 
tur. Denique conversa tota urbe ad fidem Dominicam, eccle- 
siam cum omnibus gradibus suis Apostoli instituerunt; et 
Abdiam virum fidelissimum evangelica doctrina imbutum 
quem secum a Hierosolymitanis oris adduxerant, Antitis- 
tem super Christianam. plebem, et Eutropium Àrchidiaco- 
nem ordinaverunt ; et profecti sunt in aliis urbibus verbum 
Dei praedicando. Qui cum non post multos dies per mar- 
tyrii triumphum alibi praesentem vitam consummassent, 



— 40 — 

beatus Eatropius eorum Passionem chaldaicis et graecis 
litteris commendavit, et audita fama miraculorura et virtu- 
tum beati Pétri Apostolorum Principis, qui tune Romain 
officio appellatus, fuDgebatur,saeculo omnino abrenuntians, 
accepta ab Episcopo licentia, pâtre suo ignorante, Romam 
adiit. Qui cum a beato Petro diligenter esset receptus, 
Dominicis praeceptis ab eo imbutus, cum eo aliquantulum 
commoratus, jussu et consilio eius regionem Gallicam, 
cum aliis fralribus praedicando aggreditur ; cumqueurbem, 
quae Sanctonas dicitur, intraret, vidit eam undique mûris 
antiquis optime septam, excelsis turribus decoratam, in 
optimo loco sitam, amplitudine et latitudine congruam, 
cunctis felicitatibus et ferculis afQuentem, pratis optimis, 
fontibusque lucidis saciatam, ingenti flumine munitam, 
hortis et pomariis et vineis per circuitum uberrimam, sa- 
lubri aëre opertam, plateis et vicis amœnam multisque 
modis venustam, Caepit bonus semulator excogitare istam 
pulcherrimam ac insignem urbem ab errore gentilium 
Idolorumque cultura converti, legibus^ue Christianis sub- 
mitti Deus dignaretur; itaque, per plateas et vicos eius 
pergens, verbum Dei instanter praedicabat. Mox ut illum 
cives barbarum virum esse cognoverunt et Sanctœ Trinitatis 
et baptismatis verba, olim sibi inaudita, illum praedicantem 
audierunt; illico indignantes extra urbem illum facibus 
adustum, et perticis immanissimis verberatum eiecerunt. 
nie vero banc persecutionem patienter ferens, quoddam 
tugurium ligneum iuxta urbem in quodam monte fecit, 
in quo diu moratus est. Praedicabat enim per diem in 
urbe, et nocte vigiliis precibusque et lacrymis in tugurio 
illo pernoclabat. Qui cum per longissimum tempus nisi 
raros sua praedicatione ad Christum converti potuisset, 






- 41 — 

Dominicum praeceptum commemoravit : Qukumque non 
receperint vos, neque audierint sermones vestros; exeuntes 
foras de domo, vel de civitate^ excutite pulverem de pe- 
dibtis vestris. Tune Romam denuo adiit in qaa, passo 
beato Petro in Cruce, a sancto Clémente qui iam Papa 
erat admonitus est ut ad prsefatam urbem rediret, et 
prsedicans Doniinica praecepta martyrii coronam in ea 
exspectaret. Denique ab ipso Papa ordine Episeopali sus- 
cepto, una cum beato Dionysio, qui a Grseciae oris Romam 
advenerat, simul cum cseteris fratribus quos ipse Clemens 
ad praedicandum Galliam dirigebat, Antisiodorum usque 
pervenit. Ibi divinae dilectionis amplexibus lacrymosisque 
salutationibus discedentes, Dionysius cum sociis suis Pari- 
siacam urbem adiit, et beatus Eutropius rediens Sanctonas 
fortiter animatus ad tolerantiam Passionis, zelo Christi 
plenus, semet ipsum corroboravit dicens : Dominus mihi 
adiutor est ; non timebo quid faciat mihi homo ; si perse- 
cutores occidunt corpus, animam non possunt occidere ; 
pellem pro pelle, ôt universa, quae habet homo; det pro 
anima sua. Tune constanter urbem ingressus, velut amens, 
opportune importune instans, fidem Dominicam prsedica- 
bat, cunctis ostendens Christi Incarnationem, Passionem, 
Resurrectionemque, Âscensionem et caetera quae pro hu- 
mani generis salute subire dignatus est. -Et quia nemo 
"potest introire in regnum Dei, nisi quis renatus fuerit ex 
aqua et Spiritu Sancto, omnibus palam inàinuabat. Mora- 
batur etiam nocte in praefato tugurio sicut prius. Illo ita- 
que praedicante, statim divina gratia de super adveniente, 
multi gentiles in urbe ab eo baptizantur, inter quos quae- 
dam eiusdem urbis Régis filia, nomine Eustella, baptis- 
matis unda regeneratur; quod ut pater eius agnovit, 



_4a — 

abominatus est illam et extra urbem eiecit. Illa autem 
videns se esse pro Christi amore eiectam, caepit iuxta sancti 
viri tugurium commorari ; pater tamen, natse suae amore 
compunctus, roisit saepe nuntios ad eam, ut domum redi- 
ret ; illa vero respondit se malle extra urbem pro Christi 
fide commorari, quam in urbe redire, et idolis contarai- 
nari. Ât ipse pater ira commotus, convocatis sibi totius 
urbis carniiicibus, centum quinquaginta scilicet, imperavit 
illis, ut sanctum Eutropium périmèrent, Virginemque 
secum ad patris thalamum adducerent. lUi autem secundo 
die kalendarum maii, coadunatis sibi multitudinibus 
gentilium, venerunt ad praefatum tugurium sanctissi- 
mumque Dei virum lapidibus primitus lapidarunt, inde 
fustibus et corrigiis plumbeatis nudum verberarunt, de- 
mum securibus et asciis illiso capite peremerunt. Prse- 
fata vero puella, una cum quibusdam Christianis, nocte 
illum in tugurio ipsius sepelivit, vigiliisque luminariis et 
obsequiis divinis observavit indesinenter quamdiu vixit ; 
quse cum ab bac vita fine sacro migraret, juxta Magistri 
sarcophagum in libero prsedio suo iussit se sepeliri. Postea 
vero super beati EUtropii Corpus sanctissimum ingens 
basilica sub eius honore în nomine sanctse et individu» 
Trinitatis a Christianis miro opère fabricatur, in qua a 
cunctis morborum generibus coUiniti crebro liberantur, 
^ claudi eriguntur, cseci illuminantur, auditus surdis reddi-* 
tur, dsemoniaci liberantur, et omnibus corde sincero pos- 
centibus juvamina salutaria praestantur ; et catenas ferrese 
et manicœ cœteraque ferrea instrumenta diversa, e qui- 
bus B. Eutropius vinctos liberavit, suspenduntur. Ipse 
ergo suis dignis meritis et precibus nobis apud Deum 
veniam impetret, vitia noslra diluât, virtutes in nobis viyi- 



— 43 — 

ficet, vitam nostram dirigat in raortis pericalo, a baraihri 
faacibus nos eripiat, in extremo examine summam œterni 
Judicis iram nobis placet, et ad superna polorum régna 
perducat; praestante Domino nostro Jesu Christo, qui cum 
Paire et Spiritu Sancto vivit et régnât Deus per infinita 
ssecula sseculorum. Amen. 

Deinde apad Blavium, in maritima^ beati Romani prae- 
sidia petenda sunt ; in cuius basilica requiescit corpus 
B. Rotolandi, Martyris, qui cum esset génère nobilis, 
Comes scilicet Caroli Magni Régis, de numéro duodecimo 
pugnatorum ad expugnandas gentes perfidas, zelo iidei 
septus, Hispaniam ingressus est. Hic tanta fortitudine 
repletus fuit quod petronum quemdam, ut fertur, in Run- 
ciavalle a summo usque deorsum sua framea per médium, 
irino ictu scilicet, scidit; et iubam sonando oris sui vento 
similiter per médium divisit. Tuba vero eburnea scilicet 
scissa apud Burdegalem urbem in basilica beati Severini 
habetur, et super petronum in Runciavalle quaedam eccle- 
sia fabricatur. Postquam vero Rotolandus multa bella re- 
gum et gentilium devicit, famé frigore caloribusque nimiis 
fatigatus, alapis immanissimis et verberibus crebris pro 
divini Numinis amore csesus, sagittisque et lanceis vuU 
neratus, tandem siti fertur, in praefata Valle, Christi martyr 
pretiosus obiisse. Cuius sacratissimum corpus in beati 
Romani basilica apud Blavium ipsius socii digna venera- 
tione sepelierunt. 

Deinde apud Burdegalem urbem beati Severini, Epis- 
copi, et Confessons. corpus visitandum est. Cuius solem- 
nitas decimo kalendas novembris colitur. 

Item in Landis Burdegalensibus, Villa quae dicitur Beli- 
nus, visitanda sunt Corpora sanctorum martyrum Oliveri, 



— 44 — 

Galdelbodi Régis Phrisiae, Otgerii Régis Daciœ, Ârastagni 
Régis Britannise, Garini Ducis Lotharingiae, et aliorum plu- 
rimorum, scilicet Caroli Magni, pugnatorum qai devictis 
exercitibus paganorum in Hispania trucidati pro Christi 
fide fuere. Quorum pretiosa corpora usque ad Belinum 
socii illorum detulerunt ; et ibi studiosissime sepelierunt» 
Jacent omnes una in uno tumulo, ex quo suavissimus odor 
flagrat, unde coUiniti sanantur. 

Deinde visitandum est in Hispania beati Dominici, 
Confessons, Corpus, qui Calciatam quae est inter Nageram 
urbem et Radicellas, fecit ; ubi ipse requiescit. 

Item visitanda sunt Corpora beatprum martyrum Facundi 
scilicet et Primitivi, quorum basilicam Carolus fecit, juxta 
quorum Villam sunt prata nemorosa, in quibus infixae 
hastae lancearum pugnatorum fronduisse referuntur. Quo- 
rum solemnitas quinto kalendas decembris colitur. Inde 
apud urbem Legionem visitandum est Corpus veneran- 
dum beati Isidori Episcopi et Confessons, sive Docto- 
ris, qui regulam piissimam Clericis Ecclesiasticis insti- 
tuit et gentem Hispanicam suis doctrinis imbuit, totamque 
sanctam Ecclesiam codicibus suis florigeris decoravit. 
Tandem beati Jacobi Âpostoli corpus dignissimum sum- 
mopere atque studiosissime in urbe Compostellana visi- 
tandum est. 

Hi praefati Sancti, cum aliis omnibus sanctis Dei, suis 
meritis et precibus auxilientur nobis, apud Dominum nos- 
trum Jesum Christum, qui cum Pâtre et Spiritu Sancto, 
vivit et régnât Deus per infinita saecula saeculorum. 
Âmen. 



— 45 — 



Cap. IX. — De qualiiate urbis et basilicœ sancti Jaœbi 
Apostoli Galledœ. GALIXTUS PAPA, ET AYMERIGUS 
GANGELLARIUS. 

Inter duos fluvios, quorum unus vocatur Sar et alter 
Sarela, urbs Compostella sita est : Sar est ad orientem inter 
montem Gaudii, et urbem ; Sarela, ad occasum. Urbis vero 
introitus et portse sunt septem : primus introitus dicitur 
porta Francigena (1) ; secundus porta Pœnnae (2); tertius 
porta de Subfra tribus ; quartus porta de sancto Peregrino ; 
quintus porta de Falgueriis, quae ducit ad Petronum ; 
sextus porta de Susannis; septimus porta de Macereliis, 
per quam pretiosus bacchus venit ad urbem. 

§ l«r. — De ecclesiis urbis. 

Hac in urbe decem ecclesise soient esse ; quarum prima 
gloriosissimi Apostoli Jacobi Zebedsei, in medio sita, reful- 
get gloriosa; secunda beati Pétri Apostoli, quae monacho- 
rum est Abbatia, iuxta viam Franeigenam sita ; tertia sancti 
Michaëlis quae dicitur de Gisterna ; quarta sancti Martini 
episcopi, quae dicitur de Piniario, quae etiam monachorum 

(1) Puerta de Francos, aujourd'hui jîuerf a del Camino, dans 
Tangle nord-est de la ville, où finissait la grande voie de Saint- 
Jacques {camino francés). 

(2) Puerta de la Pena, vers l'angle nord-ouest. — Tous les éclair- 
cissements que l'on pourrait souhaiter à propos de ce chapitre, et qui 
au reste s'éloignent du but philologique que j'ai en vue, se trouvent 
pour la plupart dans l'ouvrage : Recuerdos de un viaje à Santiago 
de Galicia, que j'ai publié naguère à Madrid avec la collaboration de 
mon savant collègue. Don Aureliano Femandez Guerra. 



— 46 — 

est Âbbatia ; quinta sanctae Trinitatis, quse est peregrinoram 
sepultura ; sexta sanctse Susannae virginis, quae est juxta 
viam Petroni ; septima sancti Felicis martyris, octava saneti 
Benedicti; nona sancti Pelagii martyris, quae est rétro 
beati Jacobi basilicam; décima sanctae Mariae Virginis, 
quaa est rétro ecclesiam sancti Jacobi, habens introitum in 
eamdem basilicam. Item altare sancti Nicolai et sanctœ 
Crucis. 

§ 2. — De eeclesi» mensura. 

Basilica namqae sancti Jacobi habet in longitudine quin- 
quaginta et très hominis status, videlicet a porta occiden- 
taliy usque ad sancti Salvatoris altare ; in latitudine vero 
habet quadraginta, unum minus, a porta scilicet Franci- 
gena usque ad meridianam portam ; altitudo vero ejus 
quatuordecim status habet intus. Quanta sit extra ejus 
longitudo et altitudo a nullo valet comprehendi. Ecclesia 
vero eadem novem naves habet inferius, et sex superius, 
et unum caput, maius videlicet, in quo sancti Salvatoris 
est altare ; et lauream unam, et unum corpus, et duo mem- 
bra, et octo alia parva capita habet. In singulis quibusque 
singula habentur altaria ; e quibus novem navibus çex mo- 
dicas tresque magnas esse dicimus. Prima navis principa- 
Hs est a portali occidentali usque ad medios pilares, qua- 
tuor scilicet, qui omnem gubernant ecclesiam ; habens 
unam naviculam ad dexteram, et aham ad laevam. Alise 
vero duae magnse naves in duobus membris habentur : 
quarum prima a porta Francigéna usque ad quatuor pila- 
res crucis ecclesiœ pertinet, et secunda ab ipsis pilaribus 
usque ad portam meridianam ; qu8e utrseque naves duas 
latérales naviculas habent. Hse vero très naves principales 



— 47 — 

usque ad ecclesiaB Cœlum pertingunt; et sex paucœ navi- 
cuise usque ad médias cindrias tantum ascendunt. Utraeque 
magnae naves undecim et dimidium status hominis habent 
in latitudine. Statum hominis recte de octo palmis esse 
dicimus. In maiori navi triginta» unus minus, pilares 
habentur : quatuordecim ad dexteram totidemque ad 
laevam, et unus est inter duos portallos deintus adversus 
aquilonem, qui ciborios séparât. In navibus vero crucis 
eiusdem ecclesiae, a porta videlicet Francigena usque ad 
meridianam, viginti et sex habentur pilares, dùodecim ad 
dexteram, totidemque ad laevam; quorum duo ante valvas 
intus positi ciborios séparant et portallos. In corona nam- 
que ecclesise octo singulares columnae habentur circa beati 
Jacobi atlare; sex naviculae, quae superius in palatio ec- 
clesiaB habentur, longitudine et latitudine tali sunt sicut 
subiugales alisB naviculae quae sunt deorsum; ex uno 
quidem latere tenent parietes, et alio pilares, qui de- 
subter de magnis navibus sursum ascendunt, et du- 
plices pilares a lapicidibus vocantur mediae cindrae. 
Quot sunt pilares inferius, in ecclesia, tôt sunt superius 
in navibus ; et quot cingulae inferius, tôt sunt in palatio 
superius : sed in navibus palatii inter pilares singulos, 
duae simul columnae semper sunt, quae vocantur columnae 
cindriae a lapicidibus. In eadem vero ecclesia nuUa scis- 
sura, vel corruptio invenitur, mirabiliter operatur, magna, 
spatiosa, clara, magnitudine condecenti, latitudine lon- 
gitudine et altitudine congruenti, miro et ineffabili opère 
habetur, quae etiam dupliciter velut regale palatium ope- 
ratur. Qui enim sursum per naves palatii vadit, si tristis 
ascendit, visa optima pulchritudine eiusdem templi, laetus 
et gavisus efficitur. 



— 48 — 

§ 3. — De fenestris. 

Fenestrae vero vitreae, quae sunt in eadem basilica sexa- 
gintaet très numéro habentur. Ad unumquodque altare, 
quod est in corona, très habentur; in cœlum vero basi- 
licaB circa beati Jacobi altare quinque fenestrae haben- 
tur, unde Âpostolicum altare valde perlustratur; in 
palatio vero sursum quadraginta et très numéro habentur 
fenestrae. 

§ 4. — De portaUolis. 

Très portâtes principales, et septem paucos, habet 
eadem ecclesia : unum qui respicit ad occidentem, scilicet 
principalem, et alium ad meridiem, alterum vero ad sep- 
temtrionem ; et in unoquoque portali principali duo sunt 
introitus, et in unoquoque introitu duae portas habentur. 
Primus vero ex septem portallulis vocatur de sancta Maria ; 
secundus de Via Sacra ; tertius de sancto Pelagio ; quartiis 
de Canonica; quintus de Petraria; sextus similiter de Pe- 
traria; septimus de Grammaticorum schola qui domo 
etiam Archiepiscopi praebet ingressum. 

§ 5. — De fonte sancti Jacobi. 

Cum nos gens Gallica Âpostolicam basilicam ingredi 
volumus per partem septemtrionalem intramus; ante 
cuius introitum est iuxta viam Hospitale pauperum 
peregrinorum sancti Jacobi ; et inde habetur, ultra viam 
scilicet, quidam paradisus, ubi sunt gradus descen- 
sionis novem. In fine vero graduum eiusdera paradisi 
fons mirabilis habetnr, cui similis in toto mundo non 



— 49 — 

invenitur. Habet enim fons ille ia pede très gradus lapi- 
deos, super quos sita est quaedam pulcherrima concha 
lapidea, instar paropsidis, vel baciuni, rotunda et cavata; 
quaB etiarn tanta habetur, quia largiter possunt balneari, 
ut puto, quindecim homines. In medio cuius sita est co- 
lumna serea, inferius grossa, septera quadris apta, decenli 
altitudine longa; de cuius cacumine quatuor procedunt 
leones, per quorum ora quatuor exeunt lymphac flumina ad 
reficiendum beati Jacobi peregrinos et. cives. Quaa etiam flu- 
mina, post quam egrediuntur ab oribus leonum, illico la- 
buntur in eadem concha inferius, et abhinc exeuntes per 
quoddam eiusdem conchae foramen subtus terram rece- 
dunt. Sicut videri neqiiit unde aqua venit, sic nec videri 
valet quo vadit. Est autem lympha illa dulcis, nutribilis, 
sana, clara, optima, hyeme calida, aestate temperata. In 
prsefata vero columna hae litterae scriptse hoc modo in 
duabus Uneis sub pedibus leonum habentur per circui- 
tum : 



Ego Bemardus beati Jacobi T, S. (id est Thesaurarius) 

hanc aquam hue adducci, et presens opus composui ad meœ 

et animarum meorum parentum remedium 

jEra MGLX, tertio idus aprilis (4). 



§ 6. — De paradiso Urbis. 

Post fontem habetur paradisus, ut divinus, pavimento 
lapideo factus, in quo crucillse piscium itidem inter signa 

(1) ii avril ii22. On sait que Fère espagnole devance de 38 ans 
l'ère vulgaire. 

4 



beati Jâcobi venduntur peregrinis ; et butti yiâarii^ Botula* 
res, peraé cervinae, marsupia, corrigiae, ciogulaB et omne 
genus herbarum liiedicinalium, et csstera pigmenta et alia 
muita ibi ad vendendum habentur. Cambiatores et hospi- 
tales caeterique mercatores in via Francigena habentur. 
Paradisus vero ille tantus est quantus jactus est lapidis in 
u traque parte. 

S 7. — De porta septemtrionali. 

Post paradisum namque iilum^ septemtrionalis porta 
Francigena eiusdem basilicae sàncti Jacobi invenitur; in 
qua duo introitus habentur, qui etiam bis operibus pul- 
chre sculpunt^r. In unoquoque introitu exterius sex haben- 
tur columnse, alise marmorese; alise lapidese; ad dexteram 
tires, et ad Isevara très; sex scilicet in uno introitu et sex in 
alio; itaque duodecim habentur columnse. Super vero co- 
lumnam, quse est inter duos portales deforis, in pariete 
residet Dominus in sede maiestatis ; et manu dextera bene- 
dictionem innuit, et in siniètra librum tenet. Et in cir- 
cuitu throni eius sunt quatuor evangelistse, quasi thronum 
sustinentes ; et ad dexteram eius paradisus est insculptus, 
in quo ipse Dominus est in alia effigie Adam et Hevam cor- 
ripiens de peccato ; et ad Isevam est similiter in alia per- 
sona ejiciens eos a paradiso. Ibidem vero circum circa 
multse imagines sanctorum, bestiarum, hominum, Ângelo- 
rum, feminarum, florum cseterarumque creaturarum scul- 
puntur, quàrum essentiam et qualitatem prse magnitudine 
sua narrare non possumus. Sed tamen, super portam, 
quae est ad sinistram cum basilicam intramus, in ciborio 
scilicet, beatse Marise Virginis Annuntiatio sculpitur ; loqui- 



— 51 — 

tttr etiam ibi angelas Gabriel ad eam. Ad laevam vero 
super portas, în laterali introitu, menses anni et alia 
multa opéra pulchra sculpontur. Duo yero leones roagni 
et féroces forinsecus in parietibus habentur, qui valvas, 
quasi observantes, semper respiciunt unus ad dexteram et 
alius ad Isevam. In liminaribus vero sursum quatuor Âpos- 
loli habentur, manibus sinistris libros singuli singulos te- 
nentes, et dextris manibus elevatis introeuntibus basiUcam 
innuunt benedictionem. Petrus est in introitu sinistrali 
ad dexteram, Paulus ad Isevam, et in dextrali introitu 
Joannes Âpostolus ad dexteram, et beatus Jacobus ad 
laevam. Sed et super singula Âpostolorura capita quo- 
rumdam boum ex liminaribus exsilientium capita scul- 
puntur. 

§ 8. — De porta meridiana. 

In meridiana porta Âpostolicse basilic» duo iritroitus, 
ut diximus, habenlur et quatuor valvae. In dextrali vero 
introitu eius de foris, scilicet in primo ordine, super por- 
tas Dominica Traditio miro opère sculpitur : ibi Dominus 
ligatur manibus Judseorum ad pilarem; ibi verberatur 
corrigiis ; ibi sedet Pilatus in Cathedra, quasi judicans 
eum. Desuper vero in alio ordine beata Maria, Mater Do- 
mini, cum Filio suo in Bethlehem sculpitur, et très Reges 
qui veniunt ad visitandum puerum cum Matre trinum 
munus ei offerentes, et Stella, et Angélus eos admonens 
ne redeant ad Herodem. In liminaribus eiusdem introitus 
sunt duo Apostoli quasi valvarum custodes, unus ad dex- 
teram, et alius ad sinistram ; similiter in alio introitu 
sinistrali, in liminaribus scilicet, alii duo Apostoli ha- 
bentar. Et in primo ordine eiusdem introitus, super por- 



— 52 — 

tas scilicety Dotninica Tentatio sculpitur ; sunt enim ante 
Dominum tetri ÂDgeli, quasi larvse, statuentes eum super 
pinnaculum Templi ; et alii offerunt ei lapides admonentes 
ut faciat ex illis panem ; et alii ostenduût ei régna mundi 
fiDgentes se ei daturos ea si cadens adoraverit eos, quod 
absit. Sed alii Angeli candidi, videlicet boni, post tergum 
ejus ; et alii etiam * desuper, tburibulis ei ministrantes, 
babentur. Quatuor leones in eodem portallo habentur; 
unus ad dexteram in uno introitu ; et alius in altero ; inter 
duos vero introitus, in pilario sursum, alii duo féroces 
leones habentur, quorum unus posteriora sua ad alterius 
posteriora tenet. Undecim vero columnas in eodem portallo 
habentur; in introitu dextrali, scilicet ad dexteram, quin- 
que; et in sinislrali introitu, ad Isevam videlicet, totidem; 
undecima vero inter duos inlroitus est, quae cibprios sépa- 
rât ; quae scilicet columnae, aliae marmoreae, aliae lapidejB, 
mirabiliter imaginibus, floribus^ hominibus, avibus, anima- 
libusque sculpuntur ; hse vero columnse albi marmoris sunt. 
Nec est oblivioni tradendum quod mulier qusedam juxta 
Dominicam tentationem stat, tenens inter manus suas ca- 
put lecatoris sùi fœtidum, a marito proprio abscissum, 
osculans illud bis per diem, coacta a viro suo. quam 
ingentem et admirabilem justitiam mulieris adulteratse 
omnibus narrandam ! In superiori vero ordine, super qua- 
tuor valvas versus palatium basilicae, quidam ordo mirabi- 
liter ex lapidibus albi marmoris pulchre refulget. Stat 
enim Dominus ibi rectus, et sanctus Petrus ad sinistram 
eius claves suas manibus tenens, et beatus Jacobus ad 
dexteram inter duas arbores cypressinas, et sanctus Joan- 
nes juxta eum, frater eius ; sed et ad dexteram et laevam 
Âpostoli cseterique habentur. Est igitur mnrus desursum 



— 53 — 

et deorsum, ad dexteram scilicet et Isevam, optime sculptus, 
floribus videlicet, bominibus sanctis, bestiis, avibus, pis- 
cibus, cseterisque operibus, quae a nobis comprebendi 
narratione nequeunt. Sed quatuor Ângeli super ciborios 
habentur, cornua singuli tenentes, Judicii diem pronun- 
tiantes. 

§ 9. — De porta occidentali. 

Porta occidentalis, habens duos introitus, pulchritudine 
magnitudine et operatione alias transcendit portas ; ipsa 
major, et pulchrior aliis habetur, et rairabilius operatur; 
multisque gradibus deforis, columnisque diversis mar- 
moreis, speciebusque variis et diversi modis decoratur; 
imaginibusque, bominibus, feminis, animalibus, avibus, 
Sanctis, Ângelis, floribus diversisque generum operibus 
sculpitur. Cuius opéra tanta sunt, quia a nobis narratio- 
nibus comprebendi nequeunt. Sursura tamen Dominica 
Transfiguratio, qualiter in monte Thabor fuit facta, mira- 
biliter sculpitur. Est enim Dominus ibi in nube candida, 
facie splendens ut sol, veste refulgens ut nix ; et Pater de 
super loquens ad ipsum ; et Moyses et Elias qui cum illo 
apparuerunt, loquentes ei excessura, quem completurus 
erat in Jérusalem. Ibi vero beatus Jacobus est et Petrus 
et Joannes, quibus transfigurationem suam prae omnibus 
Dominus revelavit. 

g 10. — De tunibus basilic». 

Novem vero turres in eadem ecclesia habiturse sunt : 
duse scilicet super portalem meridianum, et duse super por- 
.talem occidentalem, et du» super singulas vites ; et alia 



— 54 — 

maior super crucem in roedio ba&ilicse : his caeterisque 
operibus pulcherrimis beati Jacobi basilica optime gloriosa 
refulget. Est etiam tota ex fortissimis lapidibus vivis, bru- 
nis soilicet et durissimis, ut marmor facta; et deintus 
diversis speciebus depicta, et deforis teolis et plumbo 
optime cooperta. Sed ex his, quse diximus, alia sunt eam 
omnino adimpleta, aliaque adiraplenda. 

§ 11. — De altaribus basilic». 

Âltaria huius basilicse hoc ordine habentur. In primis 
juxta portam Francigenam quae est in sinistrali parte, est 
altare saneti Nicolai ; inde est altare sanctse Crucis ; inde 
est, in corona soilicet, altare sanctae Fidis, Yirginis ; inde 
altare saneti Joannis Âpostoli et Evangelistœ, fratris saneti 
Jacobi; inde est altare saneti Salvatoris in maiore scilicet 
capite; inde est altare saneti Pétri Âpostoli; inde est al- 
tare saneti Ândrese; inde est altare saneti Martini Epis- 
copi ; inde est altare saneti Joannis Baptistse. Inter altare 
saneti Jacobi et altare saneti Salvatoris est altare sanctae 
Mariœ Magdalense ubi decantantur Missae matutinales pe- 
regrinis. Sursum in palatio Ecclesiae tria altaria soient 
esse : magister quorum est altare saneti Michselis Archan- 
geli; et aliud altare est in dextrali parie, scilicet saneti 
Benedicti; et aliud est altare in sinistrali parte sanctorum 
scilicet Pauli Âpostoli et Nicolai Episcopi, ubi etiam solet 
esse Ârchiepiscopi capella. 

g 12« — De corpore et altari saneti Jacobi. 

Sed enim de qualitate ecclesiae hactenus tractavimus; 



-55- 

nunc de Âpostolico altari venerabili nobis est tractan* 
dum. In praBfata siquidem venerabili basilica, beati Jacobi 
corpus venerandum sub allari maiori, quod sub eius ho- 
nore fabricatur, honorifice (ut fertur) jacet, arca mar- 
rnorea reconditum in optimo arcuato sepulchro, quod 
miro opère et magnitudine condecenti operatur: quod 
etiam corpus immobile esse perhibetur, testante sancto 
Theodomiro eiusdem urbis Episcopo, qui illud olim repe- 
rit et nuUatenus movere potuit. Erubescant igitur aemuli 
Transmontani qui dicunt se aliquid ex eo, vel reliquias eius 
habere. Apostolicum namque corpus totum ibihabetur; car* 
bunculis paradisiacis divinitus illustratum, odoribus Divinis, 
indeficientibus, fragrantibus honestatur, cereisque cœles- 
tibus fulgentibus decoratur angelicisque obsequiis sedule 
honoratur. Super cuius sepulchrum est altare parvum, 
quod eiusdem Discipuli^ ut fertur, fecerunt; quod etiam 
propter amorem Apostoli, Discipulorumque eius, a nuUo 
postea voluit deleri. Et super illud est altare magnum et 
mirabile, quod habet in altitudiùe quinque palmos et in 
longitudine duodecim et in latitudine septem. Sic propriis 
manibus ego mensuravi. Est igitur altare parvum ex tri- 
bus lateribus, ad dexteram scilicet et laBvam et rétro sub 
eodem altari magno clausum ; sed in antea apertum, ita 
ut videri aperte potest, ablata tabula argentea, altare 
vêtus. Sed siquis coopertorium, vel linteamen, ad coope- 
riendum altare Apostolicum amore beati Jacobi mittere 
voluerit, de novem palmis: in latitudine et in longitudine, 
de viginti et ùno mittere débet. Si vero pallium amore 
Dei, et Apostoli quis ad cooperiendum altare, scilicet in 
antea, miserit ; videat, ut eius latitudo septem palmis fiât, 
et longitudo eius tredecim. 



— 56 — 

§ 13. — De tabula argentea. 

Tabula vero quae est ante altare, honorifice auro et ar- 
gento operatur. Sculpitur enim in medio eius thronus 
DomiDÎ, in quo sunt viginti quatuor seniores eo ordine, 
quo beatus Joan'nes, frater sancti Jacobi in Âpocalypsi 
sua eos vidit, duodecira scilicet ad dexteram totidemque 
ad Isevam per circuitum, citharas et phialas aureas, pie- 
nas odoramentis, manibus tenentes. In medio cuius resi- 
(iet Dominus, quasi in sede maiestatis, manu sinistra li- 
brum vitse tenens, et dextera benedictionem innuens. In 
circuitu vero throni eius quatuor Evangelistse habentur, 
quasi thronum sustinentes. Duodecim vero Apostoli ad 
dexteram eius et laevam ordinati sunt, très scilicet in primo 
ordine ad dexteram, et très in superiori similiter sunt ad 
laevam, très in primo ordine inieriori, et très in supe- 
riori. Flores etiam ibi habentur optimi per circuitum, et 
columnsB inter Âpostolos pulcherrimae. Est etiam tabula 
operibus decens, et optima bis versibus de super cons- 
scripta : 

Hanc tdbulam Didacus, Prœsul Jacobita secundtts, 

Tempore quinquenni fecit Episcopii. 
MarccLS argenti de thesauro Jacobensi 

Hic octoginta, quinque minus, numera, 

Etiam deorsum hse litterae babentur : 

Rex erat Anfonsus; gêner eius Lux Raymundus; 
Prsesul prœfatus quando peregit opu$. 



— 57 — 



§ 14. — De cimborio apostolici altaris. 

Cimborius vero qui hoc aitare venerandum cooperit, 
mirabiliter picturis et debuxaturis speciebusque diversis, 
deintus et deforis, operatur. Est enim quadratus super 
quatuor columnas positus, altitudine et amplitudine con- 
gruenti factus. Deintus vero in primo ordine quaedam spé- 
ciales virtutes in modum mulierum, quas Paulus commé- 
morât, octo scilicet babentur: in unoquoque angulo duse 
sunt. Et super utrarumque capita Angeli reeti stantes ba- 
bentur, qui manibus elevatis tbronum, qui est* in summi- 
tate cimborii, tenent. In medio vero throni Âgnus Dei pede 
Crucem tenens habetur : sed Angeli tôt sunt, quot Yirtu- 
tes. Deforis vero in primo ordine quatuor AngeU babentur, 
qui resurrectionem diei Judicii, buccinantes buccinis, 
pronuntiant; duo sunt antea in facie et duo rétro in 
alia facie. In eodem vero ordine quatuor Propbetœ 
babentur : Moyses scilicet et Abrabam in sinistrali faeie ; 
et Isaac et Jacob in dextrali ; singuli singulos rotulos 
propriae Prophétise manibus tenentes. In superiori vero 
ordine duodecim Apostoli sedent per circuitum. In 
prima facie, in antea scilicet, beatus Jacobus residet in 
medio, manu sinistra librum tenens, et dextera benedic- 
tionem innuens; ad cuius dexteram est alius Apostolus, 
et ad bevam alter in ordine proprio. Similiter ad dexte- 
ram cimborii très alii babentur Apostoli, et ad Isevam eiu^ 
très, et rétro eodem modo très. In coopertura vero de su- 
per quatuor Angeli sedent, quasi aitare custodientes. Sed 
in quatuor cornibus eiusdem cimborii, incipiente cooper- 
tura, quatuor Evangelistae propriis similitudinibus seul- 



— 58 — 

puntur. Deintus vero est depiclus ; deforis autera sculptus 
et depiclus cioiborius. la cacumine vero ejus deforis est 
quaedam sommitas erecta, tripliciter arcuata, in qua Tri- 
nitas Deica est insculpta. In primo arcu qui respicit ad 
oceidentero, persona Patris, est erecta ; et in secundo qui 
respicit inter meridiem, et orientera est persona Filii ; et 
m tertio arcu qui respicit ad septentrionem est persona 
Spiritus Sancti. Item vero super banc summitatem est 
pomus argenteuSy lucifluus, super quem Crux ponitur 
pretiosa. 

$ 15. — De tribus lampadibus. 

Ante beati Jacobi altare, très magnae lampades argenteae 
ad Christi et Âpostoli decus suspenduntur. lUa vero quae 
in medio earum est valde ingens babetur, et in effigie 
magni mortarioli mirabiliter operatur septem in se re- 
ceptacula continens, in figura septem, premiorum Spiri- 
tus Sancti, in quibus septem luminaria ponuntur ; quae 
scilicet receptacula minime recipiunt, nisi oleum balsami, 
aut myrti» aut balani, aut olivae; maius vero receptacu** 
lum est in medio aliorum. Et in unoquoque receptaculo 
ex bis, qui in circuitu eius sunt, duse Âpostolorum ima- 
gines forinsecus sculpuntur. Anima Adefonsi Régis Âra- 
gonensis (1), qui eam, ut fertur, sancto Jacobo dédit re- 
quiescat in pace sempiterna. 

(1) Alphonse le Batailleur. Il mourut en 1134. 



— 69 — 



§ ^6. — De dignitate ecclesiœ sanctî Jacobi, et canonicorum ejus. 

Ad altare beati Jacobi nullus Missam solet celebrare, 
nisi sit Episcopus, aut Ârcbiepiscopus, aut Papa, aut Car- 
dinalis eiusdem ecclesise. Soient etenim esse in eadem 
basilica septem Cardinales ex more, qui Officium divinum 
célébrant super altare ; constituti atque concessi a multis 
Âpostolicis, insuper et confirmati a Domino Papa Ca- 
lixto. Hanc vero dignitatem, quam beati Jacobi basilica 
ex more bono habet amore Âpostoli, nullus ab ea auferre 
débet. 

§ 17. ^ De lapicidibus ecclesiae; et de primordip et fine operis ejus. 

Didascali lapicidse,. qui prius beati Jacobi basilicam 
aedificaverunt, nominabantur Domnus Bernardus senex, 
mirabilis magister, et Rotbertus, cnm cseteris lapicidibus, 
circiter quinquaginta, qui ibi sedule operabantur minis- 
trantibus fidelissimis Dominis Wicarto et Domno canonicae 
Segeredo, et Âbbate Domno Gundesindo; régnante Âde- 
fonso Rege Hispaniarum sub Episcopo Domno Didaco 
primo et strenuissimo milite et generoso viro. Ecclesia 
autem fuit incœpta in Era hcxyi (1). Ab anno vero, quo 
incœpta fuit usque ad lethum Adefonsi, fortissimi etfamosi 
Régis Aragonensis, habentur anni lix ; et ad necom Hen- 
rici, Régis Anglorum lxii; et ad mortem Ludovic! pin- 



Ci) Les chiffres qui suivent démontrent que Fauteur confondait 
l*ëre espagnole avec ceUe d'Auguste marquée par saint Juliéh de 
Tolède. 



— 60 — 

guissimi Régis Francoram lxiii; ^et ab anno quo primus 
lapis in fundamento eius ponitur usque ad illum quo ul- 
timus mittitur xliy anni habentur. QuaB etiara ecclesia a 
terapore quo fuit incœpta, usque in hodiernum diem ful- 
gore miraculorum beati Jacobi vernatur : segris enim in 
ea salus praestatur,; cœcis visus refunditur ; mulorum lin- 
gua solvitur; surdis auditus panditur; claudis sanaambu- 
latio datur; dsemoniacis liberatio conceditur. Et quod 
maius est populorum fidelium preces exaudiuntur ; vota 
suscipiuntur ; delictorum vincula resolvuntur; pulsantibus 
cœlum operitur; msestis consolatio datur; omnesque bar- 
barse gentes omnium mundi climatum catervatim ibi oc- 
currunt, munera laudis Domino déférentes. 



§ 18. — De dignitate ecclesiae sancti Jacobi. 

Nec est oblivioni tradendum, quod dignitatera Ârcbie- 
piscopatus Emeritse urbis, qu» Metropolis esse solet in 
terra Sarracenorum, beatus Papa Calixtus, bonse memoriae 
dignus, basilicae sancli Jacobi et urbi eiusdem translatavit 
et dédit amore et honore Âpostoli; acper hoc, Didacum 
nobilissimum virum primitus Archiepiscopuni in Âposto- 
lica Sede Compostellana ordinavit, et corroboravit. Erat 
enim ipse Didacus antea sancti Jacobi episcopus. 



Caput X. — De numéro canonicorum sancti Jacobi. 

' Huic insuper ecclesiae, ut fertur, praetitulati sunt juxta 
numerum septuaginta duorum discipulorum Christi, ca- 



— 01 — 

nonici septuaginta duo, beati Isidori Hispaniensis doc- 
toris regulam tenentes. His autem dividuntur altaris 
sancti Jacobi oblationes per siagulas hebdomadas. Primo 
dantur oblationes in prima bebdomada ; secundo in se- 
cunda ; tertio in tertia; deinde aliis usque ad ultimum 
largiuntur. In dominica quaque die, ut fertur, fiunt très 
partes oblationum, quarum prima accipit hebdomadarius, 
oui evenit; ex aliis vero duabus partibus, iterum in simul 
commixtis, ûunt très partes, quarum una communiter 
datur canànicis ad prandium, alla operi basilicaB, alia ar- 
chiepiscopo ecclesiae. Sed bebdomada, quaB est inter Pal- 
mos et Pascham, débet dari rite pauperibus peregrinis 
sancti Jacobi in hospitali. Immo, si justitia Dei teneatur, 
décima pars oblationum altaris sancti Jacobi omni tempore 
pauperibus in hospitali supervenientibus dari debetur. 
Omnes enim peregrini pauperes prima nocte post diem, 
qua beati Jacobi altare adveniunt, in hospitali plenarium 
hospitium, amore Dei et Âpostoli, suscipere debent ; œgri 
vero usque ad mortem, vel ad integram sanitatem ibi 
charitative sunt procurandi ; sic enim apud sanctum Léo- 
nardum agitur. Quot pauperes peregrinantes ibi adveniunt, 
tôt refectionem accipiunt. Debent etiam dari ex more 
oblationes, quae veniunt ad altare a mane summo usque ad 
tertiam, per unumquemque Dominicum diem leprosis 
ejusdem urbis. Quod si aliquis Praelatus ejusdem Basilicae 
ex hoc fraudem fecerit, vel in alio modo oblationes dan- 
das, ut praefati sumus, converterit, inter Deum et illum 
peccatum illius sit. 



Gaput XI. — Quod peregrini sancti Jacobi sifU 

redpiendi. 

Peregrini, sive pauperes sive divites, a liminibas sancti 
Jacobi redeonteSy vel advenientes, omnibus gentibas cbari- 
tative sunt recipiendi et venerandi ; nam quicumque illos 
receperit et diligenter procuraverit hospitio, non solum bea- 
tum Jacobuniy verum etiam ipsum Dominum hospitem ha- 
bebit ; ipso Domino in Evangelio dicente : Qui vos redpit^ 
me recipit. Fuere olim multi, qui iram Dei incurrerunt, . 
iddrco quia sancti Jacobi peregrinos, et egenos, recipere 
noluerunt. Apud Nautuaiiim, quae est villa inter Geben- 
nam et Lugdunum, cujusdam texentis, panem peregrino 
sancti Jacobi sibi petenti negantis, tela per médium rapta 
solo subito cedidit. Âpud Villam-Novam quidam sancti. 
Jacobi peregrinus egenus cuidam mulieri, panem sub ci- 
aères calidos habenti, eleemosynam amore Dei et beati 
Jacobi petivit ; qu8B respondit se panem non babere. Gui 
peregrinus ait : Vtinam panis qtiem habeSj lapis essei ! 
Cumque peregrinus ille, recedens a domo illa, longe dis- 
taret ; accessit mulier illa nequam ad cineres, putans 
panem suum capere ; lapidem rotundum in loco panis re- 
périt. Quae corde pœnitens, illico insequuta, peregri- 
num non invenit. Apud urbem Pictavorum duo faeroes 
Galliy sine proprio a sancto Jacobo olim redeuntes, a domo 
Joannis Gauterii usque ad sanctum Porcàrium hospitinm 
amore Dei et sancti Jacobi petierunt^ nec invenerunt. 
Cumque in aede novissima illius vici, scilicet juxta beati 
Porcarii basilicam, apud quemdam pauperem hospitati 



— 63 - 



essenty ecce enim, divina opérante ultione, totum vicum 
velocissimus rogus, incipiens ab aede, qua prias hospitium 
petierant, usque ad illam qua hospitati erant^ nocte illa 
combussit ; et erant aedes circiter mille ; illa vero domus 
qua servi Dei hospitati erant, Dei gratia illsBsa remansit. 
Quapropter sciendum, quod sancti'Jacobi peregrini, sive 
pauperes sive divites, jure sunt recipiendi, et diligenter pro- 
curandi. 

Explicit codex quartus sancti Jacobi Âpostoli. 

Ipsum scrihenti ait gloria sitque legenti. 



' # 



'* 



.< 



F 



1